Είναι πέραν πάσης αμφιβολίας γεγονός ότι ζούμε σε μια από τις πιο ενδιαφέρουσες γωνιές του Πλανήτη. Και τούτο διότι στην Ανατολική Μεσόγειο πάντα κάτι συμβαίνει που έλκει το παγκόσμιο ενδιαφέρον. Πριν λίγο καιρό, λοιπόν, η Αιγυπτιακή Κρατική Εταιρία Πετρελαίου (EGAS) προκήρυξε (συγκεκριμένα στις 18/2/2021) γύρο δημοπράτησης 24 ‘‘οικοπέδων’’ εντός της χερσαίας και θαλάσσιας αιγυπτιακής επικράτειας προκειμένου να διενεργηθούν σ’ αυτά έρευνες προς αξιοποίηση υδρογονανθράκων (ίδετε τον 1ο χάρτη στο τέλος του κειμένου). Η προκήρυξη, όμως, περιείχε και δύο ‘‘θαλασσοτεμάχια’’, προς τη θαλάσσια ζώνη που με βάση τη συμφωνία του Αυγούστου του 2020 ορίστηκαν μερικώς οι ΑΟΖ Ελλάδας και Αιγύπτου, τα οποία ‘‘άναψαν’’ φωτιές στο γεωπολιτικό γίγνεσθαι της περιοχής.

Το πρώτο από τα επίμαχα θαλάσσια ‘‘οικόπεδα’’ είναι το EG-MED-W18 που στη βόρεια πλευρά του εκτείνεται πέραν του 28ου Μεσημβρινού με κατεύθυνση νοτιοανατολική. Το εν λόγω ‘‘οικόπεδο’’ εφάπτεται κατά το ήμισυ με την οριοθετική γραμμή της ελληνοαιγυπτιακής συμφωνίας περί ΑΟΖ και εμβαδομετρικά κατά το ήμισυ είναι εντός της ανήκουσας στην Αίγυπτο ΑΟΖ (με βάση τη μεταξύ μας μερική οριοθέτηση), ενώ το υπόλοιπο κομμάτι του, το ανατολικότερο έτερο ήμισυ, εκτείνεται σε μη οριοθετημένη (μεταξύ Ελλάδας και Αιγύπτου) θαλάσσια περιοχή και μάλιστα πέραν του 28ου Μεσημβρινού και δη κατά τέτοιο τρόπο που δείχνει να ‘‘σέβεται’’ την περίφημη γραμμή ‘‘Erciyes’’, δηλαδή τις συντεταγμένες που κατέθεσε η Τουρκία αναφορικά με την υφαλοκρηπίδα της στον ΟΗΕ, τον Νοέμβριο του 2019. To δε δεύτερο θαλάσσιο ‘‘οικόπεδο’’ είναι το EG-MED-W1 που επεκτείνεται δυτικά του 26ου Μεσημβρινού (ίδετε τον 2ο Χάρτη στο τέλος του κειμένου και προσέξτε ιδιαίτερα τα κοκκινισμένα σημεία).

Με αυτά, λοιπόν, που εμμέσως πλην σαφώς υπονοεί η Αίγυπτος κυρίως με τον χωροθετικό προσδιορισμό του πρώτου άνω θαλάσσιου ‘‘οικοπέδου’’, μοιάζει να ‘‘προκαλεί ανοιχτά’’ την Ελλάδα, αλλά, κατ’ εμέ τουλάχιστον, αυτή η υπονόηση της δεν είναι διόλου…. ‘‘ανεξήγητη’’! Αποτελεί χρονική συνέχεια και λογική απόρροια μιας πρότερης ελληνικής υπονόησης, δηλαδή της υπονόησης που άφησε στον διεθνή διπλωματικό ορίζοντα η Ελλάδα όταν συνυπέγραψε με την Αίγυπτο την μερική συνοριοθέτηση ΑΟΖ το προηγούμενο έτος. Στο από 8-8-2020 άρθρο μου με τίτλο ‘‘Η ουσιαστική συνεπαγωγή της συμφωνίας περί οριοθέτησης ΑΟΖ μεταξύ Ελλάδας και Αιγύπτου’’ (https://infognomonpolitics.gr/2020/08/i-ousiastiki-synepagogi-tis-symfonias-peri-oriothetisis-aoz-metaxy-elladas-kai-aigyptou/) θυμίζω ότι τότε ξεκάθαρα έγραφα και τόνιζα παράλληλα:
‘‘Η έτερη ελληνική ‘‘υπονόηση’’ προκύπτει από τη φύση της οριοθέτησης που επιχειρήθηκε ανάμεσα στις δύο χώρες, η οποία οριοθέτηση είναι μερική (partial delineation οr demarcation). H οριοθέτηση έγινε προς ανατολικά μέχρι λίγο πριν τον 28ο Μεσημβρινό και προς δυτικά μέχρι τον 26ο Μεσημβρινό, μη θίγοντας πάντως τις τουρκικές ‘‘λεόντειες’’ διεκδικήσεις μεταξύ του 28ου και του 32ου Μεσημβρινού, καλύπτοντας μάλιστα μόνο τη… μισή Ρόδο και αφήνοντας φυσικά παντελώς απέξω το σύμπλεγμα του Καστελόριζου.

Οι Αιγύπτιοι, όπως και οι Τούρκοι, δεν δέχονται την πλήρη επήρεια των θαλασσίων ζωνών του συμπλέγματος του Καστελόριζου, γι’ αυτό και διαπραγματευόμασταν μαζί τους πάνω από 15 χρόνια. Συνεπώς, αν προχωρούσαμε σε ολική οριοθέτηση, ίσως στην επίτευξη της τελικής συμφωνίας δεν θα μπορούσαμε να υπερβούμε τον ‘‘σκόπελο’’ της μειωμένης επήρειας’’ του Καστελόριζου.
Όμως με τη συλλογιστική του εξ’ αντιδιαστολής επιχειρήματος (argumentum a contrario), η Ελλάδα φαίνεται να ενδυναμώνει ακούσια, με την παρούσα Συμφωνία, ένα βασικό ‘‘υποστηρικτικό διαπραγματευτικό εργαλείο’’ των Τούρκων: Μην προβαίνοντας σε ολιστικού τύπου οριοθέτηση με τους Αιγύπτιους, αλλά, αντιθέτως, παραπέμποντάς την αόριστα στο… μέλλον, η Ελλάδα μοιάζει ως να αδυνατεί να αποκρούσει τον ισχυρισμό περί ‘‘μειωμένης επήρειας’’ του νησιωτικού συμπλέγματος του Καστελόριζου, που οι Τούρκοι θεμελιώνουν στις ‘‘ειδικές συνθήκες’’ της Ανατολικής Μεσογείου, στον ιδιάζοντα γεωλογικό σχηματισμό της περιοχής και στο μήκος των εκατέρωθεν ακτογραμμών. Ή, εναλλακτικώς, αφήνει να υπονοηθεί ότι δεν μπορεί να επιβάλει την ‘‘πλήρη επήρεια’’ των νήσων της σε διεθνείς συμφωνίες, την ‘‘πλήρη επήρεια’’ την οποία ρητορικώς και απερίφραστα προβλέπει και κατοχυρώνει το Διεθνές Δίκαιο.

Εκτός τούτου, η ‘‘μερική οριοθέτηση’’ της εν λόγω Συμφωνίας είναι ‘‘πενιχρώς λυσιτελής’’. Παραμένοντας, σκοπίμως και κατά διπλωματική επιλογή, ανοικτό το θέμα της ‘‘πλήρους επήρειας’’ του Καστελόριζου, εξακολουθεί να είναι ‘‘τεχνικά, γεωγραφικά και νομικά’’ ανέφικτη η ‘‘εφαπτότητα’’ των ΑΟΖ Ελλάδας και Κύπρου. Η ‘‘εφαπτότητα’’ αυτή είναι, μεταξύ των άλλων, πραγματιστική προϋπόθεση της αδιακώλυτης πόντισης και διέλευσης του περίφημου αγωγού Eastmed από την Κύπρο προς την Ελλάδα. Με τη σημερινή κατάσταση (με τη μερική οριοθέτηση δηλαδή), αν λάβει κάποιος υπόψη του τις τουρκικές διεκδικήσεις, ανεξαρτήτως της όποιας αιρεσιμότητας ή βασιμότητάς τους, ανάμεσα στον 28ο και 32ο Μεσημβρινό, για την υποθαλάσσια διέλευση του Eastmed ‘‘πέφτει λόγος’’ και στην Τουρκία.’’

Με βάση, λοιπόν, τα όσα παραπάνω, ίσως και …. ‘‘προφητικά’’, είχα γράψει, η Αίγυπτος έρχεται σήμερα να ‘‘πατήσει’’ πάνω στην άνω σαφώς περιγραφόμενη ‘‘ελληνική αδυναμία’’ και στην ουσία να ωθήσει δυναμικά το ‘‘μαλακό υπογάστριο’’ του Ελληνισμού. Το άνω πρώτο αιγυπτιακό θαλάσσιο ‘‘οικόπεδο’’ αμφισβητεί ad hoc την επήρεια στις θαλάσσιες ζώνες της ανήκουσας στο σύμπλεγμα του Καστελόριζου νήσου Στρογγύλης. Χωρίς όμως την επίδραση της Στρογγύλης δεν έχουμε κοινά σύνορα ΑΟΖ με την Κύπρο. Ταυτόχρονα, περιορίζονται και τα ‘‘θαλάσσια σύνορα’’ Ελλάδας και Αιγύπτου και αντιστρόφως προκύπτει ‘‘θαλάσσια εφαπτότητα’’ Τουρκίας και Αιγύπτου. Αυτό δε το κολόβωμα των δύο κεντρικών πόλων άπαντος του Ελληνισμού (της Ελλάδας και της Κύπρου) προξενεί χωρική ασυνέχεια στον γεωγραφικό ορίζοντα της κυριαρχικής έκφρασης του Ελληνισμού και συνεπαγωγικά επιφέρει καθοριστική μείωση του γεωπολιτικού δυναμικού και της ισχύος της επιρροής του.

Η απολύτως κρίσιμη ερώτηση, λοιπόν, είναι γιατί ο Αιγύπτιος Πρόεδρος Abdel Fattah El-Sisi αποφάσισε τώρα να δημοπρατήσει (θαλάσσια) ‘‘οικόπεδα’’ προς εκμετάλλευση στην Ανατολική Μεσόγειο και να ‘‘θορυβήσει’’ έτσι την Ελλάδα, αφήνοντας παντελώς ‘‘ανοικτά’’ ενδεχόμενα είτε για την επανασυσπείρωση ήδη υπαρχουσών στην περιοχή συμμαχιών είτε ακόμα και για την αναδιάταξη των γεωπολιτικών συσχετισμών στην Αν. Μεσόγειο (;). Άλλως, γιατί η Αίγυπτος προσπαθεί σε τούτη ειδικά τη συγκυρία να αναδείξει την ‘‘αδυναμία’’ της ελληνικής πλευράς, έτσι όπως την είχα επισημάνει ξεκάθαρα στο άνω άρθρο μου;
Φρονώ ότι πριν προσπαθήσει να απαντήσει κανείς σε τούτη την ουσιώδη ερώτηση, θα πρέπει να την συνδυάσει με ένα άλλο ‘‘γεγονός’’ (;) που βγήκε στο φως της δημοσιότητας πρόσφατα. Κατά δημοσιογραφικές πληροφορίες, η Αίγυπτος πρότεινε στην Ελλάδα εναλλακτική διαδρομή για τον αγωγό φυσικού αερίου Eastmed. Προτάθηκε ειδικότερα να εγκαταλειφθεί η ήδη γνωστή και σχεδιασθείσα διαδρομή του (ίδετε τον 3ο Χάρτη στο τέλος του κειμένου) και ο αγωγός να εκκινεί μεν από το γιγαντιαίο κοίτασμα ‘‘Leviathan’’ του Ισραήλ αλλά, αντί να κατευθύνεται προς την Κύπρο, να έχει κατεύθυνση προς την Αίγυπτο. Η συνέχεια του αγωγού (προτείνεται) να είναι δια ξηράς προς τη Λιβύη και μετέπειτα αυτός θα ‘‘ανεβαίνει’’ προς την Κρήτη, διερχόμενος από την περιοχή της οριοθετημένης ελληνοαιγυπτιακής ΑΟΖ. Από εκεί και πέρα, μέσω πλοίων μεταφοράς υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG), το φυσικό αέριο θα είναι δυνατόν να μεταφέρεται σε διάφορους προορισμούς.

Κατά την προσωπική μου αντίληψη, ανεξάρτητα αν τα παραπάνω συνέβησαν ή όχι, χρησιμοποιώντας το μοτίβο της συνδυαστικής συλλογιστικής, μπορούμε να διαπιστώσουμε κάτι εξαιρετικά σημαντικό: τη ‘‘γεωπολιτική ανυπομονησία’’ της Αιγύπτου. Η Αίγυπτος θέλει να εκμεταλλευτεί και τη γεωγραφική θέση της, και τα ενεργειακά της κοιτάσματα, αλλά και τις υποδομές της. Με μια ίσως πιο μοντέρνα έκφραση, θέλει να αξιοποιήσει στο έπακρο ‘‘το γεωπολιτικό της potential’’.

Το μέγα θέμα γι’ αυτήν, ωστόσο, είναι το ότι και ο ενεργειακός της πλούτος αλλά και οι αντίστοιχες υποδομές της σχετίζονται αποκλειστικά με τους υδρογονάνθρακες, η δε γεωπολιτική επιρροή της διασυνδέεται έντονα με την προώθηση μεγάλου αποθέματος ενεργειακών πόρων προς την Ευρώπη. Όμως και στην Ευρώπη και σ’ όλον τον Πλανήτη, η Συμφωνία του Παρισιού (2015) για το κλίμα και ειδικότερα για τα καθ’ ημάς η Ευρωπαϊκή ‘‘Πράσινη Συμφωνία’’ προωθούν το στόχο της λεγόμενης κλιματικής ουδετερότητας για το 2050. Οι εναλλακτικές πηγές ενέργειας, λοιπόν, και ιδίως οι ΑΠΕ, κατά την προοπτική επίτευξης αυτού του μεγαλεπήβολου παγκόσμιου στόχου, ‘‘απειλούν’’ να καταστήσουν τους υδρογονάνθρακες ‘‘κούφιο θησαυρό’’ και δη όχι σε πολύ μακρινό χρονικό διάστημα. Η Αίγυπτος πιέζεται από το Χρόνο, για αυτό, πιστεύω, πιέζει με τη σειρά της πανταχόθι, έχοντας ως επιτελική κορωνίδα του στρατηγισμού της την πλήρη εμπορική επιτυχία του τεράστιου κοιτάσματος Zohr, το οποίο βρισκόμενο σε αδιαμφισβήτητα δική της ΑΟΖ, της ανήκει αποκλειστικά.
Συνεπώς, στρατηγικά, η Αίγυπτος προωθεί την πραγματοποίηση δύο (επιθυμητών γι’ αυτήν) σεναρίων, η εκτύλιξη των οποίων δεν χωρεί και πολλή χρονοτριβή: είτε, λοιπόν, ο συμφωνηθείς αγωγός Eastmed θα πρέπει να συμπεριλάβει στο συνολικό μεταφορικό του φορτίο κάποιες ποσότητες (γενικά) ή, κατά το καλύτερο δυνατό ενδεχόμενο, τις ποσότητες που η Αίγυπτος επιθυμεί (και) από το κοίτασμα Zohr, είτε, για να διασφαλιστεί οπωσδήποτε η ενεργειακή τροφοδότηση της Ευρώπης από το εν λόγω αιγυπτιακό κοίτασμα, θα μπορούσε να προκριθεί μια εναλλακτική ενεργειακή διαδρομή για τον Eastmed που θα περνά και από την αιγυπτιακή επικράτεια (σημειωτέον ότι ο Eastmed δεν σχεδιάστηκε ούτως ή άλλως να περνά από τον υποθαλάσσιο αιγυπτιακό κυριαρχικό χώρο).

Υπ’ αυτό το πνεύμα, η Αίγυπτος ‘‘χρησιμοποιεί’’ γεωπολιτικά την Τουρκία. Η άνω έμμεση πλην σαφής υπονόησή της, ότι δηλαδή ‘‘σέβεται’’ τα όρια της τουρκικής υφαλοκρηπίδας, αφήνει ανοικτή την πιθανότητα της βελτίωσης των διμερών σχέσεων της με την Τουρκία και κρατά ‘‘ζωντανό’’, σκοπίμως, το ενδεχόμενο μιας νεότερης τουρκο-αιγυπτιακής προσέγγισης. Η Αίγυπτος, κατά συνέπεια, περιμένει μέσα από τις ίδιες τις τρέχουσες εξελίξεις τις απαντήσεις επί των δύο άνω πιθανών σεναρίων που προωθεί και παράλληλα ‘‘ενεργοποιεί βάζοντας την δυνατά μέσα στο παιχνίδι’’ και την Ελλάδα, πετυχαίνοντας την ίδια ώρα να ‘‘εμφανίσει’’ στην άσκηση της εξωτερικής της πολιτικής ευσύλληπτα σινιάλα εξισορροπισμού (όσον αφορά τις σχέσεις της με την Ελλάδα και την Τουρκία).

Αν, επομένως, το ‘‘άνοιγμα της αιγυπτιακής διαπραγματευτικής βεντάλιας’’ πετύχει και δοθεί μέσω του αγωγού Eastmed διέξοδος αξιοποίησης του κοιτάσματος Zohr, τότε η Αίγυπτος ‘‘παίζοντας’’ προσωρινά και πολύ έξυπνα ‘‘το χαρτί’’ της τουρκο-αιγυπτιακής συνεννόησης θα έχει πετύχει ό,τι όλες οι συμμετέχουσες στον Εastmed δυνάμεις επιδιώκουν, εξυπηρετώντας με τον καλύτερο τρόπο τα συμφέροντα της.
Έπειτα από τα παραπάνω, λοιπόν, ποια πρέπει να είναι η ελληνική ‘‘retour’’ σε όλα αυτά; Ποια δηλαδή πρέπει να είναι η ελληνική γεωπολιτικά ανταποδοτική-απαντητική κίνηση; Η ελληνική διπλωματία, κατά την άποψη μου, πρέπει να κινηθεί άμεσα σε δύο φάσματα δράσης: Πρώτον, στο επίπεδο των διμερών σχέσεων και δεύτερον, παράλληλα και δη αποφασιστικά, και στο πλέγμα της πολυμερούς διπλωματικής διασύνδεσης στην Ανατ. Μεσόγειο. Στο πρώτο επίπεδο, η επίσκεψη του ΥΠΕΞ μας στο Κάιρο είναι το σωστό βήμα στον διμερή επικοινωνιακό δίαυλο Ελλάδας – Αιγύπτου, ενώ αυτονόητο θεωρώ το ότι θα πρέπει να μην κλονιστεί το κλίμα εμπιστοσύνης, πολύ περισσότερο να μην αμφισβητηθεί το εθνικό πρόταγμα της κοινής συμπόρευσης μεταξύ Ελλάδας και Κύπρου.

Η Ελλάδα όμως θα πετύχει πολύ περισσότερα στο (δεύτερο) ευρύτερο στρατηγικό πεδίο της πολυμέρειας. Μάλιστα το ‘‘πλαίσιο πολυμέρειας’’ ήδη υφίσταται και δεν είναι άλλο από το ‘‘Eastmed Gas Forum’’, στο οποίο όλοι οι συμμετέχοντες στο Eastmed project (Ελλάδα, Κύπρος, Ισραήλ, Αίγυπτος, Ιορδανία, Ιταλία και Παλαιστινιακή Αρχή) αλλά και όλοι οι παρατηρητές (ΕΕ, ΗΠΑ, Γαλλία και ΗΑΕ) πρέπει να επαναδιατυπώσουν τις σταθερές προθέσεις τους και να επιβεβαιώσουν εμφατικά την πολιτική τους βούληση να προχωρήσει ο Eastmed, όπως (αρχικά) σχεδιάστηκε. Αν με πρωτοβουλία της Ελλάδας επιτευχθεί κάτι τέτοιο, θα παραχθεί ένα σπουδαίο καίριας γεωπολιτικής σημασίας μήνυμα επί της ‘‘περιφερειακής τάξης’’ στην Ανατολική Μεσόγειο και δη ένα μήνυμα που θα πλήττει έντονα και τον τουρκικό μεγαλοϊδεατισμό. Η συγκυρία απαιτεί, λοιπόν, τη διπλωματική μας εγρήγορση και το γεωπολιτικό… retour μας!

Κατερίνη, 5/3/2021
ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΚΟΥΓΚΟΥΡΕΛΑΣ
ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ
LLM IN INTERNATIONAL COMMERCIAL LAW
LLM IN EUROPEAN LAW
Cer. LSE in Business, International
Relations and the political science