Εισήγηση στο επιστημονικό συνέδριο που διοργάνωσαν οι  Φίλοι Μουσείου Πόλης Κατερίνης με θέμα «Πρόσφυγες στην Πιερία: Ένας αιώνας μνήμης».

Νίκου Σαλπιστή

Η εισήγηση εστιάζει κυρίως στη συνοικία του Σταθμού της Κατερίνης, στην οποία το 85 έως 90% των 500 περίπου κατοίκων ήταν   ποντιακής προσφυγικής καταγωγής, αλλά και δευτερευόντως στη συνοικία του Βατάν και σε τρία χωριά με κυρίαρχο το ποντιακό προσφυγικο στοιχείο, τον Τρίλοφο, τη Σφενδάμη και τον Καταχά.

Τα όποια τελικά συμπεράσματα θα πρέπει να είναι αποτέλεσμα μιας πιο εμπεριστατωμένης έρευνας.

Ξεκινώντας θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι είναι μακρια από την πρόθεση του εισηγητή να προσεγγίσει το θέμα με κριτήρια απαξίωσης των μη ποντίων προσφύγων  ή φυλετικής υπεροχής της μιας ή της άλλης πληθυσμιακής ομάδας.

Το προσφυγικό σώμα μπορούμε να το χωρίσουμε σε τρεις κατηγορίες ανάλογα με το χρόνο που ήρθαν στην Ελλάδα , με τις συνθήκες που επικρατούσαν και με την κοινωνική και πολιτισμική του συγκρότηση.

Οι πόντιοι πρόσφυγες του 1923 ήρθαν διωγμένοι από το Οθωμανικό καθεστώς και, αργότερα, στα πλαίσια της ανταλλαγής πληθυσμών με τους Οθωμανούς που έμεναν στην Ελλάδα.

Οι πόντιοι πρόσφυγες από τη Σοβιετική Ένωση που ήρθαν το 1929, ήρθαν κυρίως για οικονομικούς λόγους. Εκείνη την περίοδο έληγε η Νέα Οικονομική Πολιτική, και άρχιζε η περίοδος της κολεκτιβοποίησης, γεγονός που ώθησε την κάθοδό τους στην Ελλάδα κυρίως αυτών που είχαν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, συνηθίσει στην ελεύθερη, λεγόμενη, αγορά και δεν μπορούσαν να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες[1].

Το τρίτο κύμα των προσφύγων ήρθε το 1938  με 1939, κατά κύριο λόγο επειδή το επέτρεψε το καθεστώς του Μεταξά και δευτερευόντως γιατί ,στα πλαίσια ενίσχυσης του εσωτερικού μετώπου απέναντι στον κίνδυνο γερμανικής επίθεσης στη Σοβιετική Ένωση, σύμφωνα με τη Σοβιετική Κυβέρνηση, πάρθηκαν μέτρα ενάντια στην ενδεχόμενη δημιουργία εθνικιστικών τάσεων, κλείνοντας σχολεία εθνικών μειονοτήτων, μαζί και ελληνικά.

Ρόλο έπαιξε επίσης, κυρίως στους ηλικιωμένους πόντιους πρόσφυγες, ο μύθος της πατρίδας με τον «βασιλέα», όπως έλεγε η γιαγιά μου, μιας Ελλάδας που θα τους υποδέχονταν με «ανοιχτές αγκάλες».

Η συμμετοχή των ποντίων προσφύγων στην Εθνική Αντίσταση και το Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας (Δ.Σ.Ε.) επίσης διαφοροποιείται  ανάλογα με το χρόνο ένταξης τους στη μία ή την άλλη συλλογικότητα.

Οι πόντιοι πρόσφυγες του 1938 με 1939 ήταν ευκολότερο να ενταχθούν σε μια πολιτική πραγματικότητα που ήταν συγγενική σε αυτό που είχαν βιώσει, ιδιαίτερα οι νεότεροι, στη Σοβιετική Ένωση και ως προς τις αξίες που πίστευαν και τις αρχές που είχαν. Επίσης ρόλο έπαιξε η μη αποκατάστασή τους, αστική και αγροτική ,  η εκμετάλλευσή τους από ντόπιους εργοδότες, η καχυποψία και η πολιτιστική τους απομόνωση, η, σε  μεγάλο βαθμό, περιχαράκωσή τους.  Με δυο λόγια, θεωρούνταν και αισθάνονταν πολίτες δεύτερης κατηγορίας .

Έτσι ήταν πιο εύκολο σε αυτούς να ενταχθούν σε ένα κίνημα και τρόπο ζωής της Εθνικής Αντίστασης που ήταν πιο κοντά στις αρχές και τις αξίες τους. Το Ε.Α.Μ. υπόσχονταν, και άρχιζε να υλοποιεί, ως ένα βαθμό , μία διαφορετική οργάνωση της κοινωνίας, όπως την είχαν ζήσει στη Σοβιετική Ένωση .

Αλλά και οι πρόσφυγες του 1928 -1929 που ήταν περισσότερο ευκατάστατοι, όταν ήρθαν αντιμετώπισαν μία διαφορετική πραγματικότητα  από αυτή που περίμεναν.

Βέβαια πρέπει να πούμε ότι, όσο περνούσε η Κατοχή, υπήρχε ένα κυρίαρχο ρεύμα  που  τους παρέσυρε στην ένταξη τους στην Εθνική Αντίσταση.

Εδώ πρέπει να εξαιρέσουμε ένα μεγάλο μέρος των τουρκόφωνων Ποντίων που ο τρόπος ζωής τους, η οργάνωση της κοινωνίας τους , η κοινωνική ιεραρχία δεν ταίριαζε με τις εξαγγελίες και τις αξίες του Ε.Α.Μ. Παρ’ όλα αυτά υπήρχαν και εξαιρέσεις με δυο χαρακτηριστικές περιπτώσεις οπλαρχηγών του Πόντου, του Θεόφιλου Χατζηευσταθίου με το ψευδώνυμο «Καράφυλος» από το Κεραμίδι και του Κ. Γελαστόπουλου- «καπετάν Καίσαρη» -από τη Νεοκαισάρεια Πιερίας , οι οποίοι εντάχθηκαν στον Ε.Λ.Α.Σ.[2]

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ- ΘΕΑΤΡΟ

Η συμμετοχή των ποντίων προσφύγων σε θεατρικά σχήματα στο συνοικισμό του Σταθμού άρχισε το 1942 με πρόβες στα έργα «ο Γιώρ-Αγάς» , «Του Πασκάλ τα περισανλούκια» και με την παράσταση  «Η χαρά» του Θ. Κανονίδη που παίχτηκε σε καφενείο στις 17-1-1943. Παράλληλα υπήρχε χοροδιδασκαλείο με δάσκαλο τον Γρηγοριάδη Νίκο και γινόντουσαν χοροί στην πλατεία και στα καφενεία[3].

Στη Θεσσαλονίκη ο θίασος του Ν. Σπανίδη με κατερινιώτες ηθοποιούς έπαιξε στο θέατρο Πύργου «Της Τρίχας το γεφύρι» σε διασκευή Θ. Κανονίδη με τους 4 ηθοποιούς να είναι από τη συνοικία του Σταθμού[4].

Αυτή η προσπάθεια των ποντίων προσφύγων να διαφυλάξουν και να συνεχίσουν τη θεατρική κουλτούρα που είχαν από το Σοχούμ απογειώθηκε τον πρώτο καιρό μετα την απελευθέρωση. Είναι χαρακτηριστικό το ότι ο Σίμος Μελιάδης, 18χρονος τότε, ήταν ηθοποιός στο Κρατικό Ελληνικό Θέατρο του Σοχούμ της Σοβιετικής Ένωσης[5].

Η ενθάρρυνση θεατρικών σχημάτων, βέβαια, και το ανέβασμα θεατρικών έργων ήταν μία γενικότερη πολιτική του Ε.Α.Μ. στα πλαίσια του αντιστασιακού αγώνα και της ενίσχυσης του πολιτιστικού επιπέδου και του ηθικού των Ελλήνων.

Έδωσαν παραστάσεις και στη συνοικία αλλά και σε χωριά της ευρύτερης περιοχής του δήμου Κατερίνης.

Έπαιξαν τα παρακάτω έργα: «Οι προσφυγες στην Ελλάδα», «Του Πασκάλ τα περισανλούκια» γραμμένο από τον Πολυ Παπαδόπουλο, «Ο πληγωμένος αντάρτης» και «Τα 10 κορίτσια της Καισαριανής» του Σίμου Συμεωνίδη.

Συμμετείχαν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, 22 άτομα, από αυτά οι 10 γυναίκες , αριθμός πολύ μεγάλος για το μέγεθος της συνοικίας[6].

Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα της πολιτιστικής δημιουργίας των προσφύγων ήτανε το γράψιμο ποντιακών τραγουδιών, ποιημάτων και στίχων  μέσα σε ένα γενικότερο θετικό κλίμα στο αντιστασιακό κίνημα.

Στίχοι γράφονταν και κατά τη διάρκεια του αγώνα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας με δυο χαρακτηριστικά παραδείγματα. Το ένα είναι ενός ανώνυμου που είναι το παρακάτω:

«Σα Πιέρια μανίτσα μ’ σην οροσειράν

Ση μάχην εγώ ενταχτα για πρώτη φοράν

Αντάρτην επαρέξεγκα

Το σπίτι’ μ ευκαιρώθεν

Ελέπατον και σαίρουμαι

Το όπλον ντ’ εφορτώθεν

Βεργίνα και Παλατιτσια

Ηρωικά χωρία

Φόρον τρανόν επλέρωσαν

Ση Γράμμου τα ρασία»[7]

και ένα του Μπάμπη Παντελιάδη

«Πατέρα α σο σπιτ έφυγα

και σο βουνόν επια

όπου εβρίκω φασισμό

να κρουω σην καρδιά

τη φιλιν ολους έφεκα

αντάρτης γώ έξεβα

για να δεικνίζουμε ατιντς

πως  κρούωμε  το Ζέρβα

πατέρα μην κλαις

μητέρα μην κλαις

και εγώ αν σκοτούμε

άλλα αδέρφιαμ’ ες να πολέμουνε»[8]

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ

Μεγάλη ήταν η κοινωνική προσφορά των ποντίων προσφύγων στους στρατιώτες που γύριζαν από το αλβανικό μέτωπο τους οποίους περιέθαλψαν και έδωσαν τρόφιμα στο Σταθμό σε δύο σημεία της συνοικίας αλλά και, από πληροφορίες που έχουμε , στο συνοικισμό των Ευαγγελικών  και στον Τρίλοφο χωρίς να αποκλείεται να υπήρχαν και άλλες τέτοιες περιπτώσεις.

Επίσης περιέθαλψαν και πολλούς Αθηναίους που έρχονταν προς τη Βόρεια Ελλάδα για να ξεπεράσουν την πείνα και να αποφύγουν το θάνατο[9].

Δύο Πόντιοι πρόσφυγες από τα «Ευαγγελικά» βοήθησαν στην απόκρυψη Εβραίων και Εγγλέζων  και στη φυγάδευσή τους στο βουνό. Επίσης δύο πόντιοι πρόσφυγες , βοήθησαν το 1941 στην απόδραση από το Σανατόριο Πέτρας κομμουνιστών κρατουμένων που ήταν φυματικοί.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Επειδή ουσιαστικά τα σχολεία δεν λειτουργούσαν, δύο τελειόφοιτοι δάσκαλοι της Ελληνικής Παιδαγωγικής Ακαδημίας στο Σοχούμ, ο Σάββας Ευκαρπίδης και ο Πολύς Παπαδόπουλος, ανέλαβαν το εκπαιδευτικό έργο στη συνοικία του Σταθμού, μία άτυπη εκπαιδευτική διαδικασία που γινόταν σε πρόχειρα καταλύματα, αποθήκες και σπίτια της συνοικίας έναντι τιμήματος σε στάρι[10].

Μετά την απελευθέρωση από τη γερμανική κατοχή και στην περίοδο της ΕΑΜοκρατίας ξεκίνησαν οι προκαταρκτικές εργασίες για την κατασκευή σχολείου στη συνοικία του Σταθμού (μάζεμα άμμου, πέτρας, ασβέστη κλπ.) , στα πλαίσια κατευθύνσεων του Ε.Α.Μ για την κατασκευή σχολείων όπου δεν υπήρχαν. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες στη συνοικία « όλες οι τουλούμπες δούλευαν»[11].

Ολες αυτές οι προσπάθειες ακυρώθηκαν από το αστικό κράτος μετα τη Βάρκιζα . Το σχολείο στη συνοικία κτίστηκε 15 χρονια αργότερα, το 1960.

ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΕ ΜΑΖΙΚΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ-ΘΕΣΜΟΥΣ-ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ

Μεγάλη ήταν η προσφορά των ποντίων προσφύγων στις αντιστασιακές οργανώσεις του Ε.Α.Μ. , του Ε.ΛΑ.Σ. και της Ε.Π.Ο.Ν.

Στη συνοικία του Σταθμού υπήρχαν βεβαιωμένα 48 τουλάχιστον μέλη στην Ε.Π.Ο.Ν. Τομεάρχης στην Ε.Π.Ο.Ν. του Σταθμού ήταν ο Παναγιώτης Ασλανίδης. Τα κορίτσια μετέφεραν πιστόλια και πληροφορίες από τα τρένα. Γινόντουσαν χοροί στην πλατεία και συνεδριάσεις σε σπίτια. Πετούσαν προκηρύξεις, δημιουργούσαν ομάδες αυτοάμυνας στην περίοδο του εμφυλίου πολέμου[12]

Στη συλλογή όπλων, πριν ακόμη ιδρυθεί το Ε.Α.Μ, πρωτοστάτησαν οι πόντιοι πρόσφυγες Νίκος Σιδηρόπουλος, Σπύρος Κουλουμπαρίδης, Παναγιώτης Παπαδόπουλος και Ερμείδης. Η αντιστασιακή ομάδα που μαζεύτηκε στο πάρκο στις 22 Ιουλίου 1941 αποτελούνταν από έξι πόντιους προσφυγές στους εννέα . Το αντικείμενο της σύσκεψης ήταν η προετοιμασία του αντιστασιακού αγώνα.

Στο Συμβούλιο Πόλης από τους επτά ΕΠΟΝίτες οι τέσσερις ήταν ποντιακής καταγωγής .Σε μία φωτογραφία της Ε.Π.Ο.Ν. από τους 14 οι 9 ήταν πόντιοι πρόσφυγες.

Το 1944-1945 γραμματέας του εργατικού κέντρου ήταν ο Χρήστος Κουρουζίδης, όπως και  ο δήμαρχος επί Ε.Α.Μ. Γιάννης  Λευίτης . Εννέα από τους 15 δημοτικούς συμβούλους ήταν προσφυγικής καταγωγής το ίδιο διάστημα. Στην Υγειονομική Επιτροπή του δήμου Κατερίνης, την περίοδο που διοικούσε το Ε.Α.Μ. την πόλη, υπήρχαν τρεις γιατροί ποντιακής προσφυγικής καταγωγής και συγκεκριμένα ο Ιάκωβος Πετρίδης, ο Θωμάς Τσακιρίδης και ο Κώστας Ευκαρπίδης[13].

Στη συνοικία του Σταθμού έμενε και ο Σπύρος Χελμιάδης, γιος ενός πλούσιου επιχειρηματία που είχε κτήμα στη συνοικία, ο οποίος ήταν ένας από τους έξι αεροπειρατές που έκαναν την πρώτη αεροπειρατεία στην Ευρώπη και την πρώτη πετυχημένη αεροπειρατεία στον κόσμο οδηγώντας το αεροπλάνο στη Γιουγκοσλαβία και από κει ανεβαίνοντας στο βουνό , εντασσόμενοι στο Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας.[14]

Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΠΡΟΣΦΥΓΑΣ

Χαρακτηριστικό είναι το πως έβλεπαν τη γυναίκα στο αντιστασιακό κίνημα, δηλαδή το Ε.Α.Μ στην Πιερία, ήδη από το 1942 .  Οι πόντιοι πρόσφυγες οργάνωσαν στη συνοικία του Σταθμού εκδήλωση για το γιορτασμό της ημέρας της γυναίκας καθοδηγούμενοι ίσως και από την παράδοση που κουβαλούσαν από την Σοβιετική Ένωση[15] .

Είναι χαρακτηριστική η εισαγωγή που κάνει ο Θόδωρος Κανονίδης στο θεατρικο έργο  «Ο Λαζάραγας, το ναυάγιο της ζωής» με το παρακάτω τραγούδι:

«εκεί μακραν σον Ποντον

Παμπάλαιοι καιροί, καιροί φεουδαρχίας ,αμάθειας, σκλαβιάς

Εκράτναν σκοτεινούς τ’ ανθρώπς

Του δράκου τα Μαιας, τ’ αφέντη το τοπούζ………..

Κι η άχαρη γυναίκα  διπλά έτονε σκλάβα

Τ ’ αφέντη έτον δούλα, τ’  αντρού ποδαροπλύστρα

Εδέβαν χρόνια και καιροί

κι α τώρα η γυναίκα αντάμα με τον άντρα

χτιζ νέον κοινωνίαν κανάν χατήρ κι φτάει

και αμον μεσελόπον ακούει την τραγωδίαν

«της τρίχας το γεφύρ»[16].

Ήταν λοιπόν περισσότερο αποδεκτό σε μια ποντιακή προσφυγική οικογένεια να αναλάβει η γυναίκα μια υπεύθυνη θέση.

Έτσι, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι στη θέση μέλους του Λαϊκού Δικαστηρίου στην Κατερίνη, εκτός από τους άντρες, τοποθετήθηκε και μια γυναίκα, η Αβραμίδου Παναγιώτα. Το ίδιο ισχύει και για τη συμμετοχή στο Δημοτικό Συμβούλιο του δήμου Κατερίνης, για πρώτη φορά, δυο γυναικών , της Σουμέλας Σιδηροπούλου και της Μαρίας Ευθυμιάδου, οι οποίες ήταν ποντιακής -προσφυγικής καταγωγής[17].

ΚΑΤΑΣΤΟΛΗ

Δεν ήταν λίγοι αυτοί που διώχθηκαν από το αστικό κράτος, φυλακίστηκαν ή εξορίστηκαν, εκτελέστηκαν ή θανατώθηκαν από έκτακτα στρατοδικεία και από παρακρατικές ομάδες. Χωρίς να είναι πλήρης η καταγραφή αναφέρουμε ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα.

Από τους 13 εκτελεσμένους στον Τρίλοφο από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής  οι 11 ήταν ποντιακής καταγωγής[18].

Από τους  119 εκτελεσμένους σε ομαδικές εκτελέσεις στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής στην Κατερίνη , οι 33 ήτανε ποντιακής προσφυγικής καταγωγής.

Στην πιο πολύνεκρη μάχη που έδωσε ο Ε.Λ.Α.Σ. με τους Γερμανούς από τους  28 σκοτωμένος οι 11 ήταν πόντιοι πρόσφυγες. Δεν υπολογίζονται οι ατομικές δολοφονίες[19].

Από μία φωτογραφία στη Μακρόνησο 20 ατόμων οι πέντε ήταν πόντιοι πρόσφυγες, σε μια άλλη στον Αη- Στράτη οι 7 στους 13.

Στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου η συνοικία του Σταθμού ήταν περικυκλωμένη από 11 φυλάκια , τα περισσότερα στην Κατερίνη, στη δε είσοδο της συνοικίας έπρεπε να δείξεις ταυτότητα για να περάσεις.

Δικαίως λοιπόν την χαρακτήριζαν όλοι «Στάλινγκραντ», οι κάτοικοι με περηφάνεια , η αστυνομία και οι συντηρητικοί κύκλοι της πόλης απαξιωτικά.

Σε εφημερίδα της Θεσσαλονίκης[20] δημοσιεύτηκε η παρακάτω ειδηση:

«Προς την κυβέρνησιν και τας εφημερίδας απεστάλη μακρόν εκ Κατερίνης τηλεγράφημα διαφόρων οργανώσεων , δι’ ου ζητείται όπως μετατοπισθούν οι περί τον σιδηροδρομικόν σταθμόν κατοικουντες χαρακτηριζόμενοι ως Σλάβοι και επικίνδυνοι, εγκατασταθούν δε εκεί ανταρτόπληκτοι…απειλούνται επεισόδια».

Το αίτημα αυτό υλοποιήθηκε ως ένα βαθμό. Μετα από μια κρούση του Δ.Σ.Ε. σε στρατιωτικο τζιπ στο Σταθμο, φυλακίστηκαν, κυρίως από το βόρειο τμήμα της συνοικίας, περίπου 150 άτομα για πενήντα μέρες και για κάποιους μήνες τους απαγορεύονταν να κοιμούνται στα σπίτια τους και αναγκάζονταν να κοιμούνται σε συγγενικά και φιλικά σπίτια στην Κατερίνη.

Από παρακρατικές ομάδες κάηκαν 7 σπίτια και σκοτώθηκαν 7 κάτοικοι.

Δύο αντάρτες του Δ.Σ.Ε. δικάστηκαν στο έκτακτο Στρατοδικείο Θεσσαλονίκης και εκτελέστηκαν[21].

Εικοσιένα άτομα, τουλάχιστον, φυλακίστηκαν ή εξορίστηκαν, οι περισσότεροι στη Μακρόνησο.

Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΤΗΝ ΕΝΟΠΛΗ ΠΑΛΗ ΚΑΙ ΟΙ ΑΠΩΛΕΙΕΣ.

Στη συνοικία Βατάν υπήρχαν 19 νεκροί στο Δ.Σ.Ε. από αυτούς 17 ήταν πόντιοι πρόσφυγες και επιπλέον 4 μαχητές που δεν σκοτώθηκαν[22].

Στη Σφενδάμη υπήρχαν συνολικά 72 πρόσφυγες ποντιακής καταγωγής που συμμετείχαν είτε στον Ε.Λ.Α.Σ. είτε στο Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας, από αυτούς 19 ήταν στον Ε.Λ.Α.Σ. από τους οποίους μόνο οι δύο επέζησαν, 52 ήτανε και στον Ε.Λ.Α.Σ. και στο Δ.Σ.Ε. από τους οποίους επέζησαν οι 16 και ένας ήταν μόνο στο Δ.Σ.Ε. ο όποιος έζησε[23].

Στον Τρίλοφο συμμετείχαν στον Ε.Λ.Α.Σ. και στο Δ.Σ.Ε. 69 κάτοικοι από τους οποίους μόνο οι τρεις δεν ήταν πόντιοι πρόσφυγες. Από αυτούς υπήρχαν 28 νεκροί.[24].

Μαχητές του Δ.Σ.Ε. στη συνοικία του Σταθμού  ήταν 37 άτομα από τους οποίους  οι 7 ήταν επιστρατευμένοι-ες, οι 11 σκοτώθηκαν και 2 εκτελέστηκαν με απόφαση του Εκτάκτου Στρατοδικείου Θεσσαλονίκης[25].

Στον Καταχά είχαμε 26 άτομα που συμμετείχαν στο Δ.Σ.Ε. , από τους οποίους οι 17 σκοτώθηκαν[26].

ΣΤΕΛΕΧΗ- ΑΝΤΙΣΤΑΣΙΑΚΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ

Από το χώρο των Ποντίων προσφύγων αναδείχτηκαν στελέχη τόσο της Εθνικής Αντίστασης όσο και του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας

Για παράδειγμα πόντιοι πρόσφυγες ήταν οι παρακάτω:

  • Δανιηλίδης Ιάκωβος, διοικητής του 50ου Εφεδρικού Συντάγματος του Ε.Λ.Α.Σ. από το Μακρύγιαλο.
  • Ευθυμιάδης Λύσανδρος, επικεφαλής της επιμελητείας του αντάρτη στο 50ο Σύνταγμα του Ε.Λ.Α.Σ .
  • Θεοδωρίδης Γιώργος, γραμματέας αχτίδας του Κ.Κ.Ε., διοικητής πολιτοφυλακής πόλης Κατερίνης.
  • Θεοδωρίδης Λεωνίδας, γραμματέας αχτίδας Λιτοχώρου του Κ.Κ.Ε.
  • Θεοδωρίδης Νίκος, γραμματέας περιφέρειας Κατερίνης της Ε.Π.Ο.Ν.
  • Κακουλίδης Γιώργος, καπετάνιος τρίτου τάγματος του 50ου Συντάγματος του Ε.Λ.Α.Σ.
  • Ιωσηφίδης Φώτης, γραμματέας περιοχής Μυτιλήνης του Κ.Κ.Ε., διοικητής και πολιτικός επίτροπος στο Δ.Σ.Ε.
  • Καμπερίδης Γιώργος, ταγματάρχης του Δ.Σ.Ε.
  • Λευίτης Γιάννης δήμαρχος Κατερίνης επί Ε.Α.Μ., έθνοσύμβουλος στις Κορυσχάδες
  • Μανασής Θεοχάρης, πολιτικός επίτροπος τάγματος του Δ.Σ.Ε.
  • Μπαλτατζής Αλέκος, μέλος της επιτροπής πόλης Κατερίνης του Κ.Κ.Ε.
  • Νερόπουλος Θόδωρος, υποδιοικητής του Ε.Λ.Α.Σ. στον Κολινδρό.
  • Ξανθόπουλος Δημήτρης και Τάκης Τερζόπουλος, υπεύθυνοι του τομέα τύπου του Ε.Λ.Α.Σ.
  • Παπαδόπουλος Κόλλιας , γραμματέας της επιτροπής πόλης Κατερίνης του Κ.Κ.Ε., πολιτικός επίτροπος ανεξαρτήτου συντάγματος του Ε.Λ.Α.Σ. και διευθυντής του 3ου επιτελικού γραφείου της 10ης ταξιαρχίας Δ.Σ.Ε., υπεύθυνος για τη στρατολογία και τον οπλισμό.
  • Παπαδόπουλος Παναγιώτης γραμματέας περιφερειακής επιτροπής Κατερίνης του Κ.Κ.Ε., πριν τον Ιούνιο του 1941.
  • Παπαδόπουλος Τάκης, μέλος γραφείου κεντρικής Μακεδονίας του Κ.Κ.Ε. υπεύθυνος καθοδηγητής για Έδεσσα, Βέροια, Κατερίνη, αναπληρωματικό μέλος της κεντρικής επιτροπής του Κ.Κ.Ε.
  • Σιδηρόπουλος Δήμος, καπετάνιος του 50ου Εφεδρικού Συντάγματος του Ε.Λ.Α.Σ, καπετάνιος τάγματος του Δ.Σ.Ε.
  • Σιδηρόπουλος Νίκος, γραμματέας αχτίδας Κόκοβας του Κ.Κ.Ε.
  • Σιδηροπούλου Συμέλα, γραμματέας αχτίδας περιοχής Κατερίνης του Κ.Κ.Ε., πρόεδρος της Εθνικής Αλληλεγγύης Επαρχίας Κατερίνης
  • Τερζόπουλος Νίκος και Κανταρτζής Σάββας, στελέχη του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας.
  • Τσουκαλίδης Κοσμάς, γραμματέας περιφερειακής επιτροπής Κατερίνης του Κ.Κ.Ε.
  • Χωλόπουλος Παναγιώτης, καθοδηγητής, αρμόδιος για τους πρόσφυγες από την Ε.Σ.Σ.Δ.
  • Ψωμιάδης Κώστας, πρόεδρος εφέδρων αξιωματικών περιφέρειας Κατερίνης, ταγματάρχης του Ε.Λ.Α.Σ.[27]

ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ

Δύο γεγονότα που συνέβησαν στην Πιερία δείχνουν ότι κάποιες αντιθέσεις ανάμεσα σε πληθυσμιακές ομάδες που σε καιρό ειρήνης είναι δευτερεύουσες και ανεκτές, σε οριακές καταστάσεις, σε καιρό πολέμου γιγαντώνονται, μεγαλοποιούνται, αποκτούν κυριαρχικό χαρακτήρα και είναι αφορμή πολέμου. Υπήρχε αδιαφορία έως και εχθρική στάση  ενάντια στους πρόσφυγες από τη μεριά του δήμου Κατερίνης, από τη μεριά του Μητροπολίτη, των τσιφλικάδων και στελεχών του μηχανισμού καταστολής  που διευκόλυνε τη μετάλλαξη των διαφορών σε αντίθεση και σύγκρουση.

Στη μία περίπτωση, στον Τρίλοφο, σύμφωνα με τη μαρτυρία, η συντριπτική πλειοψηφία των ποντίων προσφύγων εντάχθηκε στο Ε.Α.Μ. ενώ οι πρόσφυγες που προέρχονταν από το Αϊδίνι και τη Θράκη (που ζούσαν στα ενδότερα της Μ. Ασίας , αν σημαίνει κάτι αυτό) δεν εντάχθηκαν  και κάποιοι συνεργάστηκαν με τον Κισά- Μπατζάκ[28] .

Στην άλλη περίπτωση ομάδα 80 ενόπλων βλάχων με επικεφαλής τον Στάθη Καρτσιώτη ήρθε σε αντιπαράθεση με 300 κατοίκους της συνοικίας Βατάν, όταν οι πρώτοι θέλησαν να παραβιάσουν το άβατο της συνοικίας[29].

Αυτές οι  πολιτισμικές διαφορές γίνονται όχημα και μέσο συσπείρωσης για να επιτύχουν στόχους πιο πρακτικούς, όπως είναι η θέση των αντίστοιχων ομάδων σε μία κοινωνική πραγματικότητα που τους συμφέρει ή νομίζουν ότι τους συμφέρει .

Επίσης σε περίοδο ειρήνης οι διαφορετικές αυτές ομάδες έχουν από πάνω τους ένα κράτος, στη συγκεκριμένη περίπτωση το ελληνικό, που προσπαθεί να συμβιβάσει τα πράγματα και να δείξει ότι ενδιαφέρεται εξίσου και για τις δύο.

Στην περίοδο της Κατοχής αλλά και στην περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου, οι δύο αυτές ομάδες εντάχθηκαν σε διαφορετικά κέντρα εξουσίας και άρα εκ των πραγμάτων δημιουργήθηκε συγκρουσιακή κατάσταση, γεγονός που το εκμεταλλεύτηκε τόσο η κατοχική όσο και η μετακατοχικη εξουσία. Με δυο λόγια χρησιμοποιούσε την ομάδα που ήταν ενσωματωμένη και ελεγχόμενη εναντίον της ανυπότακτης , την οποία παρουσίαζε ως απειλή για την πρώτη .

Οι πολιτισμικές διαφορές και ταυτότητες έπαιξαν ρόλο και στην υιοθέτηση των αρχών και αξίων που είχε κάθε κέντρο εξουσίας αλλά και στην προοπτική διατήρησης της υπάρχουσας ή  δημιουργίας μιας άλλης κοινωνίας. Ρόλο έπαιξε και ο βαθμός και το είδος δεσμών της κάθε ομάδας με την κυρίαρχη οικονομική και πολιτική τάξη.

Οι πόντιοι πρόσφυγες, και όχι μόνο, αντιμετώπισαν ρατσισμό κυρίως από την άρχουσα τάξη, το αστικό κράτος αλλά και μερίδα ντόπιων κατοίκων που  τους έβλεπαν ως απειλή.

Είναι αυτός ο ρατσισμός που οδήγησε τον Αριστείδη Στεργιάδη ,Ύπατο Αρμοστή της Σμύρνης και τοποτηρητή των Άγγλων, να δηλώνει ότι «καλύτερα να μείνουν οι πρόσφυγες εδώ να τους σφάξει ο Κεμάλ παρά να πάνε στην Αθήνα και να ανατρέψουν τα πάντα».

Είναι αυτός που οδήγησε ένα χωροφύλακα να λέει κατά καιρούς στον πατέρα μου ότι «εσείς οι πρόσφυγες ερχόμενοι στην Ελλάδα μας φέρατε τη σύφιλη και τον κομμουνισμό».

Οι πρόσφυγες, κυρίως του 1938-1939,  βρήκαν καταφύγιο στο Ε.Α.Μ., χρησιμοποίησαν  τις ικανότητές τους, την κουλτούρα τους, ελευθέρωσαν το δημιουργικό τους πλούτο και τον προσέφεραν στο αντιστασιακό κίνημα. Το Ε.Α.Μ. από την άλλη τους έδωσε στέγη, αναγνώρισε την προσφορά και την αξία τους, τους ανέδειξε σε επιτελικές  θέσεις, όπως και ο Δ.Σ.Ε.

Ήταν μία ευτυχής συγκυρία που  όμως δεν κράτησε πολύ.

Θα κλείσουμε με τα λόγια ενός ανώνυμου πόντιου που έγραψε τους στίχους ενός ποντιακού τραγουδιού[30] , μάλλον το 1945, που περιέγραφε με σκωπτικο, διεισδυτικό , ευρηματικο και ανατρεπτικο  τρόπο την πολιτική και κοινωνική κατάσταση της ελληνικής κοινωνίας, μετα την επέμβαση των Άγγλων, αποδομώντας το αφήγημα της ελληνικής κυβέρνησης.

Γαρή τ’ Ε.Λ.ΑΣ. εχπάστανε, θα έρτε η Αγγλία

Αρτούκ θα γιασσινεύουμε θα τρώγουμε γιαγλία

Βακούτ θα γίνεται να πέρτς τη μόδας καπελόπον

Φιστάνια σσιλιοπλουμιστά, μεταξωτόν βρακόπον

Θα φέρνε μας σσίλια καλα,κονσέρβας και καλκάνια

Άσπρα φραντζόλας φουσκωτά και ζάχαριν πατμάνια

Λίρας θα ξίνε σο μειτάν αρτούκ θα παραδούμες

Θα τρώγουμε θα πίνουμε κι ανάσκελα θ΄ απλούμες

Μήνα Οκτώβρη έβαινε και ο χρόνος θα τσουρούτε

Σ’ οσπίτιμ ούτε γατί ,ούτε ποντικό αλευρούτε

Μερ είν’ τα οψάρια τα καλά, τα άσπρα τα φραντζόλας

Ατώρα μάσα το κερέτς και πε πως τρως πριζόλας

Σον κόσμο θα εμοίραζαν μαλαματένια λίρας

Επέμνε μας ξαν το μαλέζ και το σουρίν τα φτείρας

(Γυναίκα, οι του Ε.Λ.Α.Σ. έφυγαν, θα έρθει η Αγγλία

Πλέον θα πλουτίσουμε, θα τρώμε ολόπαχα

θα έρθει η ώρα να πάρεις της μόδας καπελάκι

φουστάνια χιλιοπλουμιστά, μεταξωτό βρακάκι

θα μας φέρουν χίλια καλά, κονσέρβες και καλκάνια

άσπρες φρατζόλες φουσκωτές και φορτία ζάχαρης

λίρες θα σκορπίσουν στην πιάτσα, πλέον θα παραδοθούμε

θα τρώμε, θα πίνουμε και ανάσκελα θα ξαπλώνουμε

που είναι τα ψάρια τα καλά και οι άσπρες οι φρατζόλες

τώρα μάσα την κόρα του ψωμιού και πες πως τρως μπριζόλες

στον κόσμο θα μοιράζανε μαλαματένιες λίρες

μας έμεινε πάλι ο χυλός και ένας σωρός από ψείρες)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Τομπουλίδης Α. Διηγήματα του αντάρτικου και της εξορίας   Αθήνα: αυτοέκδοση, 1998.

Χαλκίδης Ε. – Τερζόπουλος Μ. Παπά Λόχερ απολογήσου», Αθήνα: Εκδόσεις Δίφρος, 1984.

Σαλπιστής Ν. Κατερίνη 1941 -1945 -Μέρες Κατοχής, Αντίστασης, δημιουργίας , Κατερίνη:

αυτοέκδοση, 2003.

Τεγούλια- Τσιλιμίγκρα  Ε. Η άρνηση της υποταγής,  Αθήνα: Εκδόσεις  Σύγχρονη Εποχή, 1999.

Ανάγνου Θ. Στα κάστρα του αγώνα, Αθήνα : Εκδόσεις  Σύγχρονη Εποχή, 1998.

Παπαγεωργίου Γ. Παραλειπόμενα της Εθνικής Αντίστασης, Αθήνα : Εκδόσεις  Σύγχρονη Εποχή ,1981.

[1] Αναστάσιος Γκίκας, Οι Έλληνες στη διαδικασία οικοδόμησης του σοσιαλισμού στην Ε.Σ.Σ.Δ. Αθήνα: Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, 2007,σ.138

[2] Γιώργος Παπαγεωργίου Παραλειπόμενα της Εθνικής Αντίστασης, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, 1981, σ.61

[3] Ημερολόγιο Σάββα Ευκαρπίδη (1941-1944)

[4]  «Της Τρίχας το γεφύρι», περιοδικό Νέοι Καιροί ,30-11-1942, σελ.4

[5] Συνέντευξη Άννας Μελιάδου, 20-4-2002

[6] Συνέντευξη Λίζας Κουκαρίδου, 13-8-2008

[7] Προφορική μαρτυρία Χαράλαμπου Τσεμεκίδη, 30-5-2017

[8] Τετράδιο με στίχους του Μπάμπη Παντελιάδη (1947-1948)

[9] Συνέντευξη Παρθενόπης Κοκοβίδου, 19-10-2000

[10] Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι από το Σοχούμ ήρθαν στο Σταθμό οκτώ δάσκαλοι και δασκάλες.

Συνέντευξη Παναγιώτη Παπαδόπουλου, 10-8-2003

[11] Προφορική μαρτυρία Χρήστου Κουρουζίδη, 20-1-1991

[12] Προφορική μαρτυρία Χάρη Καλούση, 29-11-1998

[13] Νίκος Σαλπιστής Κατερίνη 1941 -1945 -Μέρες Κατοχής, Αντίστασης, δημιουργίας , Κατερίνη:

αυτοέκδοση, 2003, σ. 144

[14] Εφημερίδα Εμπρός, 14-9-1948

[15] Αναστάσιος Τομπουλίδης Διηγήματα του αντάρτικου και της εξορίας   Αθήνα: αυτοέκδοση, 1998, σ.61

[16] Προφορική μαρτυρία Άννας Χριστιανίδου, 15-7-2010

[17] Νίκος Σαλπιστής ,ό.π., σ.120

[18] Ευθύμης Χαλκίδης -Μιλτιάδης Τερζόπουλος Παπά Λόχερ απολογήσου, Αθήνα: Εκδόσεις Δίφρος, 1984, σ.43

[19] Καταγραφή Νίκος Σαλπιστής

[20] Εφημερίδα Μακεδονία,  20-9-1947

[21] Απόφαση 287/1949 του Εκτάκτου Στρατοδικείου Θεσσαλονίκης

[22] Καταγραφή Χρήστος Ανανιάδης, 6-10-2019

[23] Καταγραφή Ανέστης Σταματίδης , 7-7-1996

[24] Καταγραφή Γιάννης Κωνσταντινίδης, 17-1-2024

[25] Καταγραφή Νίκος Σαλπιστής, 7-8-2023

[26] Καταγραφή Ρόζα Μαυρομάτη,  7-5-2017

[27] Θανάσης Ανάγνου Στα κάστρα του αγώνα, Αθήνα : Εκδόσεις  Σύγχρονη Εποχή, 1998, σ. 23.47,49.58,73,74,78

[28] Προφορική μαρτυρία Γιάννη Κωνσταντινίδη, 17-1-2013

[29] Προφορική μαρτυρία Σωτήρη Σιτζούκη, 27-10-2003

[30] 16 Αντάρτικα ποντιακά τραγούδια, συλλογή Π.Ε.Α.Ε.Α.-Δ.Σ.Ε. Κεντρικής Μακεδονίας