Πρόκειται για ένα σημαντικό βυζαντινό μνημείο, που έχει πλούσια θρησκευτική ιστορία και σπάνιες τοιχογραφίες. Βρίσκεται χτισμένο σε ένα πανοραμικό τοπίο, στο 17οχλμ. της επαρχιακής οδού Λεπτοκαρυάς – Καρυάς, στον Κάτω Όλυμπο. Το μοναστήρι γιορτάζει κάθε χρόνο στις 8 Σεπτεμβρίου, και είναι αφιερωμένο στο “Γενέθλιον της Θεοτόκου”. Η Μονή της Παναγίας των Κανάλων ή αλλιώς η Μονή του Γενεθλίου της Θεοτόκου, βρίσκεται (σε υψόμετρο 820 μ.) στην είσοδο του στενού, μέσω του οποίου κατέρχεται στην Πιερία (από την πεδιάδα της Καρυάς), ο ποταμός Σύς, ή αλλιώς ο χείμαρρος Ζηλιάνα.
Η ονομασία της μονής των Κανάλων, οφείλεται στην λατινική λέξη “canalis”,δηλ. οχετός, τάφρος, δηλ. περιοχή με πολλά νερά. Στο σημείο όπου βρίσκεται σήμερα η Μονή, πηγάζει ο ποταμός Σύς, ο οποίος στην αρχαιότητα κατέστρεψε τα Λείβηθρα.Η λέξη Λείβηθρα σημαίνει περιοχή με πολλά νερά. Επομένως, οι σημερινοί κάτοικοι του Ολύμπου, με μεγάλη επιτυχία μετονόμασαν σε “Κανάλια”, τα Λείβηθρα των προγόνων τους, σαν να έκαναν ενσυνείδητα, μετάφραση της αρχαίας ελληνικής λέξης.
Σύμφωνα με την παράδοση, η Μονή ιδρύθηκε από τους ιερομόναχους Δαμιανό και Ιωακείμ, το έτος 1055. Όμως η σημερινή μορφή του Ναού του γεννέσιου της Θεοτόκου, χρονολογείται το έτος 1883. Ο Γάλλος αρχαιολόγος Heuzey, (επισκέφθηκε και μελέτησε την περιοχή του Ολύμπου τον 19ο αι. μ.Χ.), τοποθετεί την ίδρυση της Μονής των Κανάλων από τους ανωτέρω ιερομόναχους, τον 10ο αι. μ.Χ.
Όμως, οι γραπτές πηγές για την ύπαρξη της Μονής, μας είναι κατά πολλούς αιώνες μεταγενέστερες. Η αρχαιότερη περιγραφή της Μονής των Κανάλων, ανάγεται στα 1638, όταν με έξοδα του ηγούμενου Καλλίνικου και των άλλων μοναχών, ανακαινίστηκε ο νάρθηκας του Καθολικού της Μονής, και έγινε η αγιογράφησή του.
Το έτος 1668, με μέριμνα του ίδιου ηγουμένου, έγινε η αγιογράφηση και του μικρού ναού των Αγίων Πάντων, (ο οποίος βρίσκεται στο κοιμητήριο της Μονής).Πρέπει να τονίσουμε, πως μεταξύ των παραστάσεων του μικρού ναού, (πάνω από την Ωραία Πύλη) ξεχώριζαν και οι παραστάσεις των ιδρυτών ή ανακαινιστών της Μονής, Δαμιανού & Ιωακείμ, μας το αναφέρει ο Uspenskij (ρώσος περιηγητής του 19ου αιώνα).Οι πολλές μαρτυρίες των επιγραφών της Μονής του 17ου αι. μ.Χ., μας οδηγούν στο συμπέρασμα, ότι η Μονή παρουσίασε τον 17ο αιώνα μεγάλη ακμή, συνδεδεμένη πάντα με τα ονόματα των ηγουμένων Καλλίνικου και Συμεών.
Το Μοναστήρι της Παναγίας των Κανάλων, είχε μικρό αριθμό ιερομόναχων. Στην αρχή του 19ου αιώνα, ο αριθμός ανήλθε σε 20 ιερομόναχους, ενώ αργότερα περιορίστηκε μόνο σε 5 μοναχούς.Όμως, παρά τον μικρό αριθμό των μοναχών, η Μονή των Κανάλων, διέθετε αρκετή περιουσία, προερχόμενη από εισοδήματα (δημητριακά, κρασί και ξυλεία από τον Όλυμπο). Η περιοχή που βρίσκεται βορειοανατολικά της Μονής, (στο 7ο χιλιόμετρο της επαρχιακής οδού Λεπτοκαρυάς – Καρυάς), ονομάζεται “Βακούφικα” και βρίσκεται στην Λεπτοκαρυά, αποτελούσε μοναστηριακή περιουσία της Μονής των Κανάλων.
Επίσης, κάτω από την ακρόπολη των Λειβήθρων, βρίσκεται η “Πηγή Καλολκή”. Ονομάζεται έτσι, γιατί πιστεύεται ότι αυτή η βρύση χτίστηκε από μοναχούς της Μονής των Κανάλων, για να ποτίζουν τα ζώα του Μοναστηριού κατά την περίοδο του χειμώνα. Έτσι η βρύση λεγόταν “καλογερική” ή “καλοερκή” και στη συνέχεια “καλοέρικη” και τέλος “καλολκή”.
Στην παραλία της Λεπτοκαρυάς, στην περιοχή με το τοπωνύμιο “Στ’ Παπά” (βόρεια της ρεματιάς που λέγεται «τ’ Γκαντήρη ο λάκκος»), στη θέση αυτή βρέθηκαν κίονες, επιγραφές, αετώματα, μετώπες, κλπ, που ανήκαν σε χριστιανικό Ναό της Βυζαντινής εποχής. Η παράδοση μας λέει, πως σ’ αυτή τη θέση (που ανήκε στην Μονή της Παναγίας των Κανάλων), υπήρχε ολόκληρο Μοναστηριακό συγκρότημα αποθήκευσης και διακίνησης των προϊόντων της Μονής, (όπως δημητριακά, κρασί, και ξυλεία από τον Όλυμπο).
Στον ίδιο χώρο, βρέθηκαν ίχνη από προκυμαία λιμανιού. Το τοπωνύμιο «Στ’ Παπά» προήλθε από το γεγονός, ότι σ’ αυτόν τον χριστιανικό Βυζαντινό Ναό (που βρισκόταν στην παραλία της Λεπτοκαρυάς), ζούσαν ιερομόναχοι που διακινούσαν τα προϊόντα της Μονής των Κανάλων. Πιθανόν, μεταξύ των μοναχών να υπήρχε και κάποιος ιερέας (παπάς), ή από άγνοια, να αποκαλούσαν τον κάθε μαυροντυμένο (μοναχό ή ιερέα), με την λέξη παπά.
Σύμφωνα με τον Γάλλο αρχαιολόγο Heuzey, η Μονή δέχτηκε την επίθεση των Αλβανών (το έτος 1843), οι οποίοι, επιτέθηκαν την ώρα που τελούνταν η Θεία Λειτουργία, και εγκλώβισαν τους ιερομόναχους στο Καθολικό της Μονής, και στο τέλος αφαίρεσαν από την Μονή, 70.000 πιάστρα, (δηλ. 70.000 γρόσια = τουρκικό νόμισμα).
Σε Πατριαρχικό έγγραφο του 1841, στην απαρίθμηση των ιερομόναχων του επισκόπου Πλαταμώνος, σημειώνεται και η Μονή της Παναγίας των Κανάλων. Το έτος 1875, όταν επίσκοπος Πλαταμώνα ήταν ο Ιάκωβος, η Μονή αντιμετώπισε πολλά περιουσιακά θέματα.
Όμως από ανέκδοτα έγγραφα που βρίσκονται στο αρχείο της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης, συμπεραίνουμε ότι, η Μονή των Κανάλων βρισκόταν σε διαμάχη με τους κατοίκους του Λιτοχώρου, (αναφορικά πάντα) ως προς τα όρια της μοναστηριακής της περιουσίας.Γι’ αυτό και μας είναι γνωστό, (από τα παραπάνω ανέκδοτα έγγραφα), ότιτα όρια της Μονής δεν ήταν καταγεγραμμένα στο κτηματολόγιο, και συνεπώς η πρώτη απαιτούμενη πράξη, για την εξασφάλιση της μοναστηριακής περιουσίας, ήταν η λεπτομερής καταγραφή τους.
Ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης έδωσε εντολή, ώστε η καταγραφή της περιουσίας της Μονής, να γίνει το συντομότερο δυνατό, αλλά τότε ο γέρος ηγούμενος της Μονής, δεν προέβαινε στην απαιτούμενη καταγραφή. Όμως μετά τον θάνατό του, το έτος 1876, ο επίσκοπος Ιάκωβος, πήγε ο ίδιος στην Μονή των Κανάλων, και έλαβε όλα τα απαιτούμενα μέτρα για τη σφράγιση του κελιού του θανόντος ιερομόναχου.
Το μοναστήρι της Παναγίας των Κανάλων, κατά τα έτη της αρχιερατείας του επισκόπου Πλαταμώνος – Αμβροσίου, (1877 – 1900), απασχόλησε αρκετές φορές τον επίσκοπο, τόσο σε περιουσιακά ζητήματα, όσο και σε διοικητικά θέματα. Το έτος 1878, οι κάτοικοι από τα γειτονικά χωριά, (Καρυά, Συκαμινέα, Νεζερός), ζήτησαν να μετέχουν στην επιτροπή ελέγχου των οικονομικών της Μονής. Όμως μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας στο ελληνικό κράτος, (και την κατάργηση της επισκοπής Πλαταμώνα), η ιδιοκτησία της Μονής περιήλθε στην μητρόπολη Κίτρους, συγχωνευμένη με τη “Μονή του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω”.
Στην Παλαιά Λεπτοκαρυά, την Κυριακή της Πεντηκοστής, είχαν μεγάλο πανηγύρι. Γίνονταν χοροί μεγάλοι. Όμως το απόγευμα της πρώτης ημέρας του πανηγυριού (της Πεντηκοστής) και πριν ν’ αρχίσουν τα γλέντια και οι χοροί, όλοι οι λεπτοκαρίτες, πήγαιναν προς τα δυτικά, στο «Γεφύρι».
Στο «Γεφύρι» οι κάτοικοι της Παλαιάς Λεπτοκαρυάς, περίμεναν να υποδεχτούν την εικόνα της Παναγίας, που την έφερναν κάθε χρόνο τέτοια μέρααπό το μοναστήρι «της Παναγίας των Κανάλων», που βρίσκεται 10 χλμ. νοτιοδυτικά του χωριού, (μέσω του λιθόστρωτου δρόμου «καλντερίμι» που ένωνε την Παλαιά Λεπτοκαρυά με την Καρυά). Από το «καλντερίμι» αυτό, πέρασε (πιθανόν) ο Ξέρξης το 480 π.Χ., στην εκστρατεία του κατά της νότιας Ελλάδας, (όταν οι Έλληνες του είχαν κλείσει τα στενά των Τεμπών), γιατίτο «καλντερίμι» αυτό αποτελούσε το πιο σύντομο πέρασμα, για την κάθοδο του Ξέρξη από την Μακεδονία στη Θεσσαλία, με αποτέλεσμα να ακολουθήσει αργότερα η μάχη στα στενά των Θερμοπυλών.
Την εικόνα της Παναγίας την έφερναν δυο λεπτοκαρίτες, που είχαν σταλεί γι’ αυτόν τον σκοπό, μια μέρα νωρίτερα. Όταν έφτανε η εικόνα της Παναγίας στο «Γεφύρι», όλοι μαζί έκαναν πομπή και την έφερναν στον Άγιο Νικόλαο της Παλαιάς Λεπτοκαρυάς. Το βράδυ έκαναν αγρυπνία και το πρωί Θεία Λειτουργία. Μετά γίνονταν «η ύψωση» της εικόνας της Παναγίας, δηλ. γίνονταν δημοπρασία. Έβγαζαν έναν δίσκο και μάζευαν χρήματα. Στη συνέχεια άρχιζε η περιφορά της εικόνας στο χωριό. Όποιος έδινε το μεγαλύτερο ποσό, έπαιρνε την εικόνα κατά τη διάρκεια της περιφοράς και μετά το τέλος, στο σπίτι του. Από αυτόν, μετά την έπαιρνε την εικόνα όποιος άλλος ήθελε. Φρόντιζαν ώστε, στις 40 ημέρες που θα έμενε η εικόνα στο χωριό, να φιλοξενηθεί από όλους τους νοικοκυραίους.
Η ιστορία της Μονής των Κανάλων, μας αποδεικνύει, ότι το μοναστήρι δεν γνώρισε κάποια ιδιαίτερη ακμή, και παρέμεινε όπως φαίνεται, μικρό ησυχαστήριο.Η παλαιότερη γραπτή μαρτυρία για την Μονή των Κανάλων, βρίσκεται σε επιγραφή του 1638, η οποία αφορά στην αγιογράφηση του μικρού ναού των Αγίων Πάντων. Από το μοναστηριακό συγκρότημα, σώζονται ο οχυρωματικός περίβολος, με την τραπεζαρία στο βόρειο τμήμα του, ενώ στη βορειοανατολική πλευρά του σώζονται μερικά κελλιά ιερομόναχων. Επίσης σώζεται το αφιερωμένο στη Γέννηση της Θεοτόκου Καθολικό, (του οποίου η στέγη σκεπάζεται από σχιστολιθικές πλάκες), καθώς και ένα “παρεκκλήσι του Αγίου Δημητρίου”, που χρονολογείται το έτος 1684.
Αναφέρουμε πως η τραπεζαρία, είναι αρχαιότερη της Μονής, ενώ στις κόγχες της τραπεζαρίας διακρίνονται τοιχογραφίες, οι οποίες όμως δεν σώζονται σε καλή κατάσταση. Η κόγχη της τραπεζαρίας είναι όμοια με την κόγχη του ιερού του Καθολικού. Οι ίδιοι άγιοι εικονίζονται, αλλά, αντί να φέρουν τα αρχιερατικά τους άμφια, όπως στο Καθολικό, φορούν μοναχικό μανδύα, γνώρισμα του μοναχικού σχήματος και σύμβολο ασκήσεως.
Το Καθολικό της Μονής, ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης θολοσκέπαστης βασιλικής, και σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, χτίστηκε το 1833, ενώ καταστράφηκε το 1881 και ανακαινίστηκε το έτος 1883.Το αρχονταρίκι του μοναστηριού, (δηλ. ο ξενώνας της Μονής των Κανάλων), χρονολογείται μεταξύ του 1600 – 1680.
Το μονόχωρο παρεκκλήσιο του Αγίου Δημητρίου, κοσμείται με σημαντικές τοιχογραφίες του 1696, όπως «η Πλατυτέρα», «η Γέννηση του Χριστού», «ο Άγιος Δημήτριος», «ο Άγιος Βησσαρίων» αρχιεπίσκοπος Λαρίσης, «ο Όσιος Εφραίμ ο Σύρος» και «ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός».Τοιχογραφίες επίσης υπάρχουν και στον ανατολικό τοίχο της τράπεζας της Μονής, οι οποίες όμως (και αυτές)δεν σώζονται σε καλή κατάσταση.
Η ιερά Μονή της Παναγίας των Κανάλων, «ως αρχαίο μνημείο», ανήκει στην εφορεία αρχαιοτήτων Λάρισας. Η Μονή στις αρχές του 1900, γίνεται Πατριαρχική – Σταυροπηγιακή και μετά το έτος 1930 ερημώνεται. Φεύγει και ο τελευταίος μοναχός και ο χώρος του μοναστηριού χρησιμοποιείται έκτοτε ως στάβλος.
Σημειώνεται ότι, η ιερά Μονή της Παναγίας των Κανάλων ανήκε έως το 1986, στην Ιερά Μητρόπολη Κίτρους, Κατερίνης & Πλαταμώνος και με πράξη του Μητροπολίτη Κίτρους κ.κ. Αγαθονίκου, παραχωρήθηκε στην Ιερά Μητρόπολη της Ελασσόνας.
Το έτος 2001, μια γυναικεία αδελφότητα ζητάει να εγκατασταθεί στη Μονή. Ο μακαριστός Μητροπολίτης Ελασσόνας Βασίλειος, δέχτηκε τις αδελφές με πολλή αγάπη και τις βοήθησε στο ξεκίνημά τους.
Σήμερα το μοναστήρι είναι γυναικεία Μονή. Το έργο που έχουν επιτελέσει οιαδελφές του μοναστηριού (σ’ αυτά τα τελευταία χρόνια) είναι μεγάλο, αφού μετέτρεψαν το μοναστήρι από στάβλο, σε επίγειο παράδεισο. Μια επίσκεψη σ’ αυτό το μοναστήρι, θα είναι αρκετή για να σας πείσει . . . . . .
Γράφει ο ΤΖΙΟΛΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ
Φιλόλογος – Αρχαιολόγος