Ι. Τζιόλας: Αρχαία Άτηρα – Κατερίνη

Μας είναι άγνωστο από πότε η Κατερίνη υπήρχε ως κωμόπολη. Πολλοί περιηγητές, αλλά και πολλοί χάρτες, ήδη από το 13^ο αιώνα, μας αναφέρουν μία πόλη με το όνομα “Άτηρα” (σταθμός ή οικισμός“Hatera”) και αρκετοί είδαν και επίδραση στο όνομα της πόλης “Κατερίνη -Κάτηρα- Χάτηρα- Άτηρα”.Έτσι, στον “οδοιπορικό πίνακα Peutinger”, κατά μήκος της οδού από τα “στενά των Τεμπών” μέχρι τη “Βέροια”, αναγράφονται οι παρακάτω σταθμοί: “Stenas, Sabatium, Dium, Hatera, Anamo, Bada, Arulos, Acerdos, Beroea”. Η διαφορά αποστάσεων μεταξύ των σταθμών, δεν είναι πολύ μεγάλη.

Ο “πίνακας του Peutinger”, εκπονήθηκε από έναν μοναχό του Colmar, (Αλσατία) “το 1265”, (περιέχει τις στρατιωτικές οδούς του ρωμαϊκού κράτους), ίσως αποτελεί αντίγραφο από χάρτη του Καστόριου, (του 366 μ.Χ.). Πήρε το όνομα από τον “KonradPeutinger, (ιδιοκτήτη του χάρτη, τον 16^ο αιώνα), δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1598, και φυλάσσεται στην εθνική βιβλιοθήκη της Βιέννης.

Εκτός από τη Βέροια (Beroea), το Δίον (Dium) και τα Τέμπη (Stenas), δεν γνωρίζουμε ποιοι από τους υπόλοιπους σταθμούς, φέρουν τα ονόματα πόλεων, ή ήταν τότε απλά τοπωνύμια. Γι’ αυτόν τον λόγο, μας είναι αμφίβολο, εάν πρόκειται για πιστή αντιγραφή παλαιότερου χάρτη και ποιού; Επίσης μας είναι αμφίβολο, εάν μερικοί από τους σταθμούς, που αναφέρονται στον πίνακα, ανήκουν στην τελευταία βυζαντινή περίοδο;

Είναι εύλογη η απορία, γιατί στον πίνακα δεν σημειώνονται, εκτός της πόλης του Δίου (Dium) και άλλες γνωστές πόλεις της Πιερίας, όπως “το Ηράκλειον” και “η Πύδνα”, εφόσον είναι αναμφισβήτητο ότι η αρχαία οδός, διέρχονταν μέσω των πόλεων αυτών; Έτσι είναι πολύ δύσκολο, να προσδιορίσουμε τη θέση κυρίως των σταθμών “Anamo, Bada, Arulos&Acerdos”, καθώς και την προέλευση των ονομάτων τους.

Νότια του Δίου (Dium), εντοπίζουμε στον πίνακαPeutinger, το σταθμό“Sabatium”. Εκεί σήμερα, (κοντά στο χωριό του Ν. Παντελεήμονα), βρίσκεται “το Παλαιόκαστρο” (περιοχή μεταξύ Λειβήθρων & Ηρακλείου), όπου εντοπίζονται ίχνη αρχαιοτήτων της ρωμαϊκής περιόδου. Ο ορφικός μύθος των Λειβήθρων, μας οδηγεί στο συσχετισμό με το θεό “Σαβάζιο” και ενδεχομένως σε κάποιο ιερό, που ανακαλεί τον τοπικό μύθο. Νότια του “Sabatium”, συναντάμε στον πίνακα, το σταθμό“Stenas”, όπου πρόκειται για “τα στενά των Τεμπών”.

Μετά το Δίον (Dium), και βόρεια αυτού, σε απόσταση 15 περίπου χιλιομέτρων, σημειώνεται στον πίνακα, “ο σταθμός Άτηρα – Hatera”. Η απόσταση μας οδηγεί στην πόλη της Κατερίνης, και μάλιστα στο ψηλότερο μέρος αυτής, δίπλα στην αριστερή όχθη του “ποταμού Πέλεκα”. Έτσι, στην θέση αυτή, θα πρέπει να βρίσκονταν η πιθανή “αρχαία πόλη Άτηρα”. Ο Heuzey, κακώς τοποθετεί την “πόλη Άτηρα”, κοντά στην Κονταριώτισσα, ενώ ο Leake και ο Desdevises, την τοποθετούν  κοντά στην Κατερίνη.

Μάλιστα ο Desdevises υποθέτει ότι, οι χριστιανοί μετέτρεψαν με ευκολία το όνομα “Άτηρα” σε Κατερίνη, όπως συνήθως δεν δυσκολεύονταν να μετατρέψουν τους αρχαίους ναούς, σε χριστιανικούς ναούς. Αυτό θα ήταν πολύ πιθανό, εάν μας ήταν γνωστό, ότι “η πόλη Άτηρα”, υπήρχε τον 13^ο αιώνα, δηλαδή την περίοδο που εκπονούνταν ο οδοιπορικός χάρτης “Peutinger”. Και εάν φυσικά γνωρίζαμε ότι, η Κατερίνη ιδρύθηκε έστω και κατά την τελευταία βυζαντινή περίοδο, θα μας ήταν επιτρεπτό να υποθέσουμε, ότι “η πόλη Άτηρα”, είναι η πόλη της Κατερίνης. Επίσης και ο Δήμιτσας, τοποθετεί “την πόλη Άτηρα”, κοντά στην Κατερίνη.

Ο σουλτάνος Μωάμεθ Δ΄, (ήταν μανιώδης κυνηγός) το έτος 1668 επισκέφθηκε την Κατερίνη, με πολυπληθή συνοδεία χωρικών και στρατιωτών και πήγαινε για κυνήγι “εις τα περίχωρα της Κατερίνης”. Όμως, μέχρι τα τέλη του 18^ου αιώνα, πρωτεύουσα πόλη της περιφέρειας αυτής, θεωρούταν “το Κίτρος”, στο οποίο και ο Σουλτάνος διανυκτέρευε.

Ο “Felix de Beaujour”, επισκέφθηκε την πόλη στα τέλη του 18^ου αιώνα, μας λέει ότι, η Κατερίνη ονομάζονταν “Κατερί (Katheri)” και απ’ αυτό συμπεραίνει ότι, “η Κατερί” είναι η αρχαία πόλη Άτερα ή Άτηρα  (Hatera). Επίσης υποθέτει ότι, η Κατερίνη (την περίοδο εκείνη είχε), περίπου 4.000 κατοίκους. Οι περισσότεροι ήταν Έλληνες. Διοικητής της πόλης ήταν μπέης, που είχε στην διοίκησή του όλη την Πιερία, ενώ με στρατιωτικά σώματα Αλβανών και Τούρκων, φρουρούσε τις ορεινές διαβάσεις, από τις επιθέσεις των κλεφτών και των αρματολών του Ολύμπου.

Το έτος 1860, η Κατερίνη ήταν ένα μικρό χωριό, με πενήντα περίπου οικίες. Οι κάτοικοί της ασχολούνταν με τη γεωργία και την κτηνοτροφία, όμως μερικοί ασχολούνταν και με την επισκευή γεωργικών εργαλείων, καθώς και με την κατασκευή πετάλων για τα άλογα. Την εποχή της απελευθέρωσής της από τον ελληνικό στρατό (Οκτώβριος 1912), ήταν μια μικρή πόλη, που είχε χίλιες εξακόσιες περίπου οικίες και ο πληθυσμός της ανέρχονταν σε εννέα χιλιάδες κατοίκους, (οκτώ χιλιάδες χριστιανοί & χίλιοι περίπου μουσουλμάνοι).

Η Κατερίνη, μπορεί να οφείλει το όνομά της, στον “κοιμητηριακό ναό της Αγίας Αικατερίνης”, ο οποίος βρίσκεται στο παλιό νεκροταφείο της πόλης. Οι παλαιότερες εικόνες, “του ναού της Αγίας Αικατερίνης”, χρονολογούνται το έτος 1831. Δεν έχουμε κανένα τεκμήριο, αλλά και καμιά απόδειξη, που να μας πιστοποιεί ότι, ο ναός αυτός, ήταν παλαιότερος του 1831. Και το πιθανότερο είναι, να χτίστηκε την περίοδο εκείνη, δηλ. (στις αρχές του 19^ου αιώνα), παίρνοντας την ονομασία της Αγίας Αικατερίνης, από την κοινή ονομασία της πόλης της Κατερίνης. Η πόλη πιθανότατα να ιδρύθηκε μετά την τουρκική κατάκτησή της.

Ίσως πάλι, σε κάποιο άλλο μέρος της πόλης αυτής, να υπήρχε “παλαιότερο βυζαντινό εξωκλήσι”, ή να υπήρχε “ναός της Αγίας Αικατερίνης”, ο οποίος καταστράφηκε από τους Τούρκους, απέμεινε όμως το όνομα “Αικατερίνη”, στον συνοικισμό, γύρω από τον κατεστραμμένο ναό. Και πάντα επικρατεί, η λαϊκή ονομασία “Κατερίνη”, και σπανιότερα η ονομασία “Κατερίνα”. Την πόλη την ονόμαζαν “Αικατερίνη”, μόνο οι λόγιοι, όπως επίσης και το επίσημο ελληνικό κράτος, πριν το Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο.

Σύμφωνα με μια  άλλη παράδοση, οι πρώτοι κάτοικοι της πόλης είχαν έρθει από “το όρος Σινά”, (πιθανότατα στα τέλη του 15^ου αιώνα) και έχτισαν την “εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης”, σύμφωνα με το αρχιτεκτονικό  σχέδιο της ομώνυμης εκκλησίας της πατρίδας τους. Έτσι, ο μικρός αυτός συνοικισμός της Κατερίνης, εξελίχθηκε πολύ γρήγορα σε πόλη και επιβλήθηκε σε όλη την περιφέρειά της.

Ο σημερινός ποταμός “Πέλεκας”, κοντά του οποίου βρίσκεται η Κατερίνη, είναι ο ίδιος ο “Λεύκος ποταμός” της αρχαιότητας, γνωστός από την “μάχη της Πύδνας”, που διαδραματίστηκε το 168 π.Χ., δίπλα στις όχθες του. Τα νερά του “Λεύκου ποταμού” ήταν κατακόκκινα, τουλάχιστον για δυο ημέρες μετά τη μάχη, (από το αίμα των είκοσι χιλιάδων νεκρών Μακεδόνων στρατιωτών), που σκοτώθηκαν στη μάχη από τους Ρωμαίους (όπως μας αναφέρει ο Πλούταρχος).

Με την πάροδο του χρόνου όμως, “ο Λεύκος ποταμός” ξεχάστηκε. Επί Τουρκοκρατίας, μας είναι γνωστός από τον 17^ο αιώνα, με τα ονόματα “Sestelison” ή αλλιώς “Chevetilusu”. Τον 19^ο αιώνα, οι Τούρκοι ονόμαζαν τον “Λεύκο ποταμό” με την ονομασία “Sesteli”, ενώ οι Έλληνες αργότερα τον ονόμασαν “Πέλεκα”, ο οποίος πρόσφατα μετά τις έντονες βροχοπτώσεις στην Πιερία (Νοέμβριος 2017), κατέσκαψε τα θεμέλια της καινούργιας γέφυρας και πλημμύρισε, με αποτέλεσμα να κλείσει η εθνική οδός Κατερίνης – Λάρισας για αρκετές ώρες.

Δυστυχώς όμως μέχρι και σήμερα, η εφορεία αρχαιοτήτων Πιερίας δεν έχει εντοπίσει κάποια ίχνη ή ερείπια από αρχαίο σταθμό ή οικισμό, που να βρίσκεται περιφερειακά της Κατερίνης και που θα μπορούσε να είναι ο “αρχαίος σταθμός Άτηρα –Hatera”. Όπως επίσης δεν εντόπισε και τα ερείπια από κάποιο παλαιό βυζαντινό ναό, που θα έφερε και το όνομα της “Αγίας Αικατερίνης” και από τον οποίο πιθανόν, να πήρε την ονομασία και η πόλη της Κατερίνης, όπως αναφέραμε παραπάνω.

Επομένως, είμαστε υποχρεωμένοι να παραμείνουμε στις “υποθέσεις μας”, έως ότου κάποια μέρα η αρχαιολογική υπηρεσία τεκμηριώσει τις “υποθέσεις μας” με αρχαιολογικά ευρήματα και τεκμήρια, που θα προέρχονται από μελλοντικές ανασκαφές . . .

Εξάλλου, αυτή είναι και η μαγεία της αρχαιολογίας ως επιστήμης, στο να επιβεβαιώνει τους αρχαίους θρύλους, τους μύθους & τις παραδόσεις της κάθε περιοχής και να τα τεκμηριώνει με ευρήματα και πειστήρια . . . που προέρχονται από αρχαιολογικές ανασκαφικές έρευνες.

Γράφει  ο   ΤΖΙΟΛΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

Φιλόλογος – αρχαιολόγος