Γράφει ο Σωτήριος Δ. Μασταγκάς
Η 14η Απριλίου 2021 σημαδεύτηκε από μια μεγάλη απώλεια για το Λιτόχωρο και τον Όλυμπο: Ο Κώστας Ζολώτας έφυγε σε ηλικία 87 ετών.
Ένας σημαντικός και ξεχωριστός άνθρωπος. Ο εκλιπών υπήρξε πρωτοπόρος, θαρραλέος, δραστήριος και αεικίνητος στη ζωή του. Από τις κορυφαίες μορφές της ορειβασίας στην Ελλάδα, ένας Ολύμπιος της δημιουργίας που άφησε μοναδική παρακαταθήκη στους συνεχιστές της ορειβατικής ιδέας και της φυσιολατρικής κίνησης.
Βραβευμένος από την Ακαδημία Αθηνών συνέδεσε το όνομά του με τον Όλυμπο. 71 χρόνια μετά την πρώτη επικοινωνία με τις κορυφές, ο Κώστας Ζολώτας δικαιούνταν να πει με τόλμη και ξεκάθαρα ότι αφιέρωσε όλη του τη ζωή στον Όλυμπο. Είναι ο πρώτος άνθρωπος που δήλωσε ότι πήρε σύνταξη από το βουνό. Η ιστορία του ολοκληρώθηκε στον Όλυμπο, σε ένα χώρο τεράστιο και περιορισμένο ταυτόχρονα, με αναβάσεις, περιπέτειες, διασώσεις αλλά και επάγγελμα και οικογένεια. Πορεύθηκε με θέληση, αυτοπειθαρχία και πίστη, χαρακτηριστικά που είναι απαραίτητα για τη ζωή του ορειβάτη.
Η οικογένεια Ζολώτα έχει τις ρίζες της στα Τζουμέρκα Ηπείρου. Ο παππούς και ο προπάππος ήταν αρματολοί στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και τα Τζουμέρκα υπήρξαν κρησφύγετο και ορμητήριο διασήμων κλεφτών και αρματολών. Ο πατέρας Ζολώτας από βοσκός στα ψηλά βουνά βρέθηκε, στις αρχές του 20ου αιώνα, να δουλεύει στην περιοχή του Λιτοχώρου στις σιδηροδρομικές γραμμές. Έριξε άγκυρα κάτω από τη σκιά του Ολύμπου και έκανε οικογένεια στο Λιτόχωρο.
Ο Κώστας γεννήθηκε το 1934. Μικρός στο Λιτόχωρο, άκουγε διηγήσεις με αληθινές περιπέτειες στον Όλυμπο, κρεμασμένος από τα χείλη του Χρήστου Κάκαλου, του πρώτου Έλληνα που πάτησε την ψηλότερη κορυφή, στα 2917 μ. το 1913, με τους Ελβετούς Φρέντερικ Μπουασονά και Ντάνιελ Μπομποβί. «Το σπίτι του παππού μου, όπου μεγάλωσα, ήταν απέναντι από το δικό του, στην αρχή του Φαραγγιού του Ενιπέα. Ο μπάρμπα-Χρήστος κάθε φορά είχε μια καινούρια ιστορία να μου διηγηθεί, για τα τεράστια ρόμπολα που κόβανε την άνοιξη και πως κάνανε πάνω στο χιόνι κουτσουρόστρατες για να τα μεταφέρουν στα Πριόνια», είπε ξετυλίγοντας το κουβάρι της ζωής του.
Αρχές της δεκαετίας του 1950. Ο Όλυμπος ως βουνό παίρνει διαστάσεις συμβόλου, η θέση του αλλάζει με την υποχώρηση της ορεινής οικονομίας, το νεροπρίονο στα Πριόνια σταματά, οι υλοτόμοι σιγά-σιγά αποσύρονται. Τα μονοπάτια, που τα περπατούσαν πρώτα οι αγωγιάτες του Λιτοχώρου με τα ζώα τους για την επιβίωση, τα ανεβαίνουν νέα βήματα: οι ορειβάτες της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης με τους βαριούς γυλιούς έρχονται στα χνάρια των πρώτων αναβατών, όλο και πιο πολυάριθμοι, να υποκλιθούν στον Όλυμπο. Ο Κώστας Ζολώτας μαθητευόμενος τσαγκάρης τότε στο χωριό, τον Αύγουστο του 1952, έκανε την πρώτη ανάβαση στον Μύτικα, με μια παρέα δεκαοχτάχρονων χωριανών του. «Με ελβιέλες, με άρβυλα, ξυπόλητοι σχεδόν… με ψωμοτύρι και το κιλίμι της γιαγιάς… ξεκινήσαμε να κατακτήσουμε τον Μύτικα». Η πρώτη αυτή επαφή ξύπνησε μέσα του την ασίγαστη επιθυμία για περιπέτεια και η μαγεία του Ολύμπου τον οδήγησε σε δρόμους καινούριους. Το 1954 φτιάχνουν μαζί με άλλους Λιτοχωρίτες τον τοπικό Ορειβατικό Σύλλογο, μετέπειτα τμήμα ΕΟΣ Λιτοχώρου. Στο σύλλογο εκείνο πρωτοστάτησε ο δάσκαλος και μετέπειτα δήμαρχος Λιτοχώρου Αθανάσιος Κατσαμάκας, του οποίου η βοήθεια ήταν σημαντική για την εποχή εκείνη. Από το τμήμα εκείνο δημιουργήθηκε ο πυρήνας των διασωστών Λιτοχώρου.
Αναλαμβάνει την πρώτη του οδήγηση το 1955 και την ίδια χρονιά παίρνει τα πρώτα μαθήματα τεχνικής της ορειβασίας και της αναρρίχησης από τον Γιώργο Μιχαηλίδη, που αναγνώρισε αμέσως τις ικανότητές του. Συνοδεύει ορειβάτες σε αναρριχήσεις και χειμερινές αναβάσεις και το 1958 αποκτά το υπ’ αριθμόν 1 μεταπολεμικό δίπλωμα οδηγού Ολύμπου από την Ελληνική Ομοσπονδία Ορειβασίας και Αναρρίχησης, παίρνοντας τη σκυτάλη από το δάσκαλό του Χρήστο Κάκαλο. Γίνεται όλο και πιο έμπειρος, πιο αποφασισμένος, πιο πλούσιος πνευματικά και ψυχικά, ένας ολοκληρωμένος οδηγός του βουνού.
Πάνω στον Όλυμπο γνώρισε το 1958 την Ίρμχιλντ, την κοπέλα από το Αμβούργο που είχε έλθει στην Ελλάδα με μια παρέα από πέντε κοπέλες για διακοπές. «Τη συντριά, όπως λέμε το προξενιό στο χωριό μας, την έκανε ο Δίας», έλεγε χαμογελώντας ο Κ. Ζολώτας. Ως καταφυγέας ανέλαβε το 1959 τη διαχείριση του καταφυγίου «Σπήλιος Αγαπητός». Ο γάμος με την Ίρμχιλντ έγινε το 1962 στο Λιτόχωρο με κουμπάρο το Γενικό Γραμματέα του ΕΟΣ Αθανάσιο Τζάρτζανο. Η Ίρμχιλντ προτίμησε να γυρίσει στον Όλυμπο, θυσιάζοντας ίσως μια καλύτερη ζωή με περισσότερες ανέσεις, για να υπηρετήσει αυτό που αγάπησε. Στο λιτό αλλά ζεστό χώρο του καταφυγίου και στο περιβάλλον του βουνού ανάθρεψαν τις τέσσερις κόρες τους, από τις οποίες απέκτησαν έντεκα εγγόνια. Το καλοκαίρι κρατούσαν το καταφύγιο, ο Κώστας ήταν οδηγός στον Όλυμπο και από το 1959 μέχρι το 1967 το χειμώνα δούλευε προσωρινά ως τσαγκάρης σε εργοστάσιο ανατομικών παπουτσιών στο Αμβούργο της Γερμανίας.
Την εποχή εκείνη δεν υπήρχε ορειβατική κουλτούρα στο θέμα των καταφυγίων. Το “Σπήλιος Αγαπητός” ήταν κτίσμα του 1930 με ελάχιστες έως καθόλου υποδομές και το 1960 έγινε η πρώτη επέκτασή του. Σιγά-σιγά, με κόπο βέβαια, και με την απόλυτη στήριξη της ορειβατικής ομοσπονδίας έγινε εφικτό να τεθούν κανόνες και να αντιμετωπιστούν οι αντιδράσεις κυρίως των Ελλήνων που αρνούνταν να δεχτούν τάξη και κανόνες διαβίωσης στο βουνό. Με συστηματική δουλειά, ενημέρωση όλων των χαρτών και ορειβατικών φυλλαδίων, οδηγών, ορειβατικών συλλόγων σε όλη την Ευρώπη, Πανεπιστημίων και άλλων φορέων, το ζεύγος Ζολώτα έθεσε τις βάσεις για ένα σύγχρονο καταφύγιο. Η ζωή τους ήταν η δουλειά τους. Ευτύχησαν να κάνουν ένα από τα ωραιότερα ορειβατικά καταφύγια στον κόσμο. Έλυσαν το πρόβλημα του νερού – όταν οι χρονιές είναι άνυδρες – με τη δημιουργία τριών δεξαμενών νερού, οι οποίες εφοδιάζονται με το χιόνι που κρατάνε οι χαράδρες.
«Ο Δίας κι εγώ έχουμε την πιο μακρόχρονη θητεία στον Όλυμπο, πάνω από μισό αιώνα· εκείνος ξεκίνησε λίγο νωρίτερα», έλεγε ο Κώστας Ζολώτας. Διατηρούσε φιλική σχέση και με μια άλλη μεγάλη μορφή του Ολύμπου, το ζωγράφο Βασίλη Ιθακήσιο, ο οποίος ζωγράφισε το βουνό ζώντας σε μια σπηλιά, στη χαράδρα του Ενιπέα. Επισκέφθηκε τον Ιθακήσιο, γέροντα πλέον, γύρω στα ενενήντα, στην Αθήνα και του πήγε μια φούντα τσάι. Την 14-9-1972 συντρόφευσε τον 93χρονο Χρήστο Κάκαλο στην τελευταία ανάβασή του στον Μύτικα. «Να έχετε τα χρόνια μου και τα κότσια μου», ευχήθηκε. Τα πρώτα εκείνα χρόνια σπουδαίος ορειβάτης ήταν και ο Γιόσος Αποστολίδης, στέλεχος του ΣΕΟ Θεσσαλονίκης, ο οποίος σκοτώθηκε κοντά στις κορυφές γιατί δεν έλαβε τα κατάλληλα μέτρα ασφαλείας.
Ο Κώστας Ζολώτας ως αντιπρόσωπος της Ελληνικής Εταιρίας Προστασίας της φύσεως ανέπτυξε πλούσιο έργο με δράσεις και παρεμβάσεις. Ο κατάλογος με τα πουλιά του Ολύμπου, εκατόν είκοσι τρία (123) συνολικά, που παρατήρησαν και κατέγραψαν ξένοι ορνιθολόγοι έχει και τη δική του συμμετοχή και συμπαράσταση. Η έρευνα για την παρατήρηση των πουλιών του Ολύμπου διήρκησε από τους ειδικούς επιστήμονες μια δεκαετία. Γράφει σχετικά το 1979 ένα επιστημονικό περιοδικό: «Ειδικά ο Rophites paradoxus–ssp.zolotasi, ονομάσθηκε έτσι προς τιμή του Κώστα Ζολώτα, που διευθύνει το καταφύγιο «Σπήλιος Αγαπητός» του Ολύμπου και βοηθάει όλους όσοι ερευνούν την πανίδα και τη χλωρίδα αυτού του βουνού. Το είδος Rophites paradoxus δεν είχε ως τώρα επισημανθεί στην Ελλάδα». Μετά από αυτό το έντονο ενδιαφέρον των ξένων ορνιθολόγων, οργάνωσε πλησίον του καταφυγίου μια από τις πρώτες ταΐστρες για αρπακτικά πουλιά, την οποία συντηρούσε και τροφοδοτούσε επί 20 χρόνια. (Άλλες ταΐστρες στην Ελλάδα υπήρχαν τότε στη Δαδιά Έβρου και στη Ραψάνη).
Ο Όλυμπος είναι ένας απέραντος βοτανικός κήπος, με πάρα πολλά ενδημικά φυτά, πάνω από 20. Ο Ζολώτας βοήθησε τον Δανό βοτανολόγο Arne Strid στη μακρόχρονη έρευνα που έκανε για την καταγραφή της χλωρίδας του Ολύμπου. Οι έρευνες κράτησαν 3 χρόνια αλλά είναι σίγουρο ότι δεν καταγράφηκαν όλα, γιατί υπάρχουν είδη που δεν έχουν χαρτογραφηθεί.
Από το 1970 και εξαιτίας ορισμένων σοβαρών ατυχημάτων είχε προβλέψει την αναγκαιότητα κατασκευής ενός ελικοδρομίου, στη θέση «Παλιοκάλυβα» κοντά στο καταφύγιο «Σπήλιος Αγαπητός». Έπειτα από εισηγήσεις του στη Νομαρχία και στο Δασαρχείο τελικά το 1976 το ελικοδρόμιο κατασκευάστηκε. Λόγω των νέων τύπων ελικοπτέρων, αγωνίστηκε με προτάσεις του στη Νομαρχία να επεκταθεί το ελικοδρόμιο τουλάχιστον κατά 3 μέτρα προς το πρανές, για την καλύτερη προσγείωση των ελικοπτέρων. Τον Σεπτέμβριο του 1980 με ενέργειες και δαπάνες δικές του τοποθετήθηκε συρματόσχοινο στο επικίνδυνο πέρασμα «Γιόσος» στη θέση «Λαιμός». Επίσης με εισήγησή του κατόπιν πιέσεων και επιστασία δική του, σηματοδοτήθηκε με ειδικά κολωνάκια και πινακίδες το μονοπάτι προς το καταφύγιο «Χρήστος Κάκαλος». Αυτά έγιναν διότι το προηγούμενο έτος 1979 2 ορειβάτες έχασαν τη ζωής τους στο μέρος αυτό, λόγω έλλειψης προστατευτικών μέτρων. Η βοήθεια και συμπαράσταση της Νομαρχίας Πιερίας ήταν σημαντική στα θέματα του Ολύμπου.
Έχει υποβάλει αμέτρητα υπομνήματα στις υπεύθυνες υπηρεσίες με τις προτάσεις και απόψεις του για όλα τα θέματα του Ολύμπου, όπως: επέκταση του δρυμού, δημιουργία φυλακίων, δημιουργία «ταϊστρών» για τα εναπομείναντα σπάνια ζώα, επισκευή και συντήρηση μονοπατιών, κατασκευή χώρων υγιεινής, τοποθέτηση ενημερωτικών πινακίδων, έκδοση εντύπων, το πρόβλημα της λαθροθηρίας, της προστασίας και διαφύλαξης του φυσικού τοπίου της χαράδρας του Ενιπέα κλπ. Με ενέργειές του δημιουργήθηκε η πρώτη ομάδα διάσωσης Ολύμπου, ο ίδιος πήγε σε σχολές στη Γερμανία, θερινή και χειμερινή και έστειλαν με τη γυναίκα του ορισμένα παιδιά από το Λιτόχωρο στην Γερμανία, για να ενημερωθούν πάνω σε τεχνικές διάσωσης, να εκπαιδευτούν κλπ.
Έχει λάβει μέρος ή έχει οργανώσει πάνω από 110 διασώσεις και απεγκλωβισμούς. Το 1995 βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών για την 100ή διάσωση. Τότε ο τέως πρωθυπουργός και ακαδημαϊκός Ξενοφών Ζολώτας του είπε χαρακτηριστικά: «Το Ζολωτέϊκο στέκεται ψηλά». Στον Όλυμπο έχουν γραφτεί και τραγικές ιστορίες. Συνολικά τα τελευταία πενήντα χρόνια πάνω από 30 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους στις απότομες πλαγιές και έγιναν πολλά ατυχήματα λόγω άγνοιας, επιπολαιότητας, υπερτίμησης των δυνάμεων, υποτίμησης των καιρικών συνθηκών και ριψικινδυνότητας του ορειβάτη. Ο ίδιος θεωρούσε ότι το βουνό έχει δυσκολίες, αλλά τους κινδύνους τους δημιουργεί ο άνθρωπος. Από τις ιστορίες «που έχουν μπει στο πετσί του» θυμόταν την περίπτωση μιας κοπέλας 20 ετών από την Τσεχία που ξεκίνησε με το φίλο της να ανέβει την κορυφή. Ενώ τους προειδοποίησε να μην πάνε στην κορυφή, διότι κάτω είχε πάγο και πάνω φρέσκο χιόνι, αυτοί δεν άκουσαν και στην επιστροφή η κοπέλα έπεσε σε χαράδρα 800 μέτρα κάτω. Η κοπέλα έζησε αλλά έχασε το πόδι της και ύστερα από πολλά χρόνια επέστρεψε στον Όλυμπο για περιήγηση.
Η Ομοσπονδία Ορειβασίας και Αναρρίχησης, αξιοποιώντας την πείρα και τις γνώσεις του σχετικά με τα καταφύγια, του ανέθεσε την ευθύνη κατασκευής μιας καινούριας πτέρυγας στο καταφύγιο «Σπήλιος Αγαπητός», που εγκαινιάστηκε το 2002 και φέρει το όνομά του. Το καταφύγιο βρίσκεται στα 2.100 μέτρα, διαθέτει 110 κρεβάτια, 3 τζάκια, καταγράφονται κάθε χρόνο περί τις 7.500 διανυκτερεύσεις, ενώ φιλοξενούνται άνθρωποι από 70 περίπου εθνότητες. Ανοίγει το δεύτερο δεκαήμερο του Μαΐου και κλείνει την τελευταία Κυριακή του Οκτωβρίου. Σήμερα το διαχειρίζεται η Μαρία Ζολώτα, κόρη του, που συνεχίζει με συνέπεια την παράδοση και τις αρχές του πατέρα της. Οι διάδοχοί του στο καταφύγιο, κόρη και γαμπρός, παρακολούθησαν προχωρημένα μαθήματα διάσωσης στην Γερμανία, έχουν γίνει καλοί Σαμαρίτες, είναι Ερυθροσταυρίτες και δίνουν πρώτες βοήθειες μετά τη διάσωση. Η επέκταση του καταφυγίου μέσα από τα κοινοτικά προγράμματα και η δημιουργία μικρών χώρων διαμονής για οικογένειες, το έκαναν ελκυστικότερο ως κατάλυμα και οι συνεχείς επεκτάσεις και ανακαινίσεις το κατατάσσουν στην κορυφή των προτιμήσεων.
Η εμπιστοσύνη, η εμπειρία και οι γνώσεις του ήταν το κριτήριο για την Ελληνική Ομοσπονδία Ορειβασίας και Αναρρίχησης, που του ανέθεσε την επιστασία, επίβλεψη και εργασία στην επέκταση του καταφυγίου της «Αστρακάς», υψόμετρο 1950 μέτρα, στο Μικρό Πάπιγκο (Πίνδος) των Ιωαννίνων. Το έργο εκτελέστηκε από το 2000 μέχρι το 2003 με χρηματοδότηση από κοινοτικά προγράμματα και όλοι οι τεχνίτες που δούλεψαν εκεί – ακόμη και τα μουλάρια που χρησιμοποιήθηκαν – ήταν από το Λιτόχωρο.
Αθλητές, καλλιτέχνες, πολιτικοί, πρεσβευτές ξένων χωρών επισκέφτηκαν τον Όλυμπο. Από τους πιο γνωστούς θυμόταν τον σοβιετικό πρεσβευτή στην Αθήνα Βίκτορα Στουκάλι και τον Αμερικανό πρεσβευτή Νίκολας Μπερνς.
Μουσικά συγκροτήματα επισκέφτηκαν πολλές φορές το καταφύγιο. Πολωνοί και Ούγγροι έπαιξαν τον «Προμηθέα Δεσμώτη» στον προαύλιο χώρο.
Ο Κώστας Ζολώτας βγήκε στη σύνταξη το 2001 και δήλωσε ότι αν και έχει το πρώτο μεταπολεμικό δίπλωμα οδηγού βουνού, τη σύνταξη την πήρε ως καταφυγέας. Ήταν αδύνατο να υπολογίσει πόσες φορές περπάτησε το βουνό στα χρόνια της σταδιοδρομίας του. «Ήμουν ο πρώτος που πάλεψα ώστε η εργασία μετά τα 1.800 μέτρα να αναγνωρίζεται στα βαρέα και ανθυγιεινά», δήλωσε, εξηγώντας ότι οι συνθήκες εργασίας σε αυτά τα υψόμετρα είναι ιδιαίτερα δύσκολες. Σήμερα στον Όλυμπο και στα βουνά της Ελλάδας υπάρχουν συνοδοί βουνού, έχει συσταθεί ειδικός σύλλογος, την ευθύνη για την έκδοση διπλωμάτων συνοδών βουνού την έχει η Ομοσπονδία Ορειβασίας και Αναρρίχησης και στο Νεστόριο της Καστοριάς και την Κατερίνη λειτουργούν σχολές ΙΕΚ για συνοδούς βουνού.
Στις σελίδες των ορειβατικών και φυσιολατρικών περιοδικών και στις εφημερίδες έχουν γραφτεί γι’ αυτόν αμέτρητες εντυπώσεις, ανταποκρίσεις, στιγμιότυπα, διασώσεις, περιγραφές κλπ. Έχει βραβευτεί από ορειβατικές ομάδες, συλλόγους, φορείς τόσο της Ελλάδας όσο και του εξωτερικού για την προσφορά του στον Όλυμπο και την πολυσχιδή δράση του. Ήρεμος, ευθυτενής, ψιλόλιγνος, με νεανική σβελτάδα και υπερδραστήριος παρακολούθησε και συμμετείχε σε όλες τις σύγχρονες εξελίξεις στον Όλυμπο και συμμετείχε στα μέτρα των ικανοτήτων του στο «γίγνεσθαι» του μυθικού βουνού.
Στον Κώστα Ζολώτα ο Όλυμπος δεν του παραχώρησε μόνο το χώρο για όνειρα και σχέδια, αλλά του επέτρεψε να κάνει όνομα και προσωπικότητα. Το μεράκι και η αγάπη για το βουνό τον αντάμειψαν. Ο ίδιος χρειάστηκε πολύ κόπο, πολύ ιδρώτα και πολλές θυσίες για να γίνει δεκτός στα λημέρια του Δία και να μπει ως κοινός θνητός στο Πάνθεον των επίλεκτων του Ολύμπου. Το Λιτόχωρο, λουσμένο στο γλυκό φως της Ελληνικής μυθολογίας, παράγει άξια τέκνα του, χωρίς να χρειάζεται η εγκατάλειψη του πατρικού χώρου και η αναζήτηση εμπειριών σε τόπους μακρινούς. Ως επίλογος παρατίθεται ένα ποίημα του αλησμόνητου ορειβάτη Γιώργου Μιχαηλίδη, που το απήγγειλε στον Κώστα Ζολώτα σε μια ειδική γιορτή που έγινε για τα 25 χρόνια του στο καταφύγιο:
Να ζήσεις σαν τον Μύτικα και δυνατός σαν Δίας
να χαίρεσαι τις ομορφιές της αρχοντιάς της θείας.
Με συντροφιά σου τον Ερμή στα μακρινά Ζωνάρια
να φέρνεις πάντα τους πιστούς στα θεϊκά τ’ αχνάρια.
Να είσαι πάντα άξιος και ακούραστος συνάμα
να κουβεντιάζεις με θεούς και με θεές αντάμα.
Η κοινωνία του Λιτοχώρου θα τον θυμάται για πάντα. Τον ευχαριστούμε για την μεγάλη προσφορά του. Κέρδισε επαξίως την «Ολύμπια αθανασία», μια αθανασία που είναι δυνατή πέρα από τα ανθρώπινα μέτρα.
Ας είναι ελαφρύ το λιτοχωρίτικο χώμα που θα τον σκεπάσει.
Αιωνία του η μνήμη.