Του Δημήτρη Ρουκά, M.Sc. Τεχν. Γεωπόνου, Επιστημονικού Συνεργάτη Π.Ε. Πιερίας

Από τα κεντρικά στοιχεία της ταυτότητας της Κοινότητας Καταχά Πιερίας αποτελεί και η παλιά αρτεσιανή βρύση με τη χαρακτηριστική υδαταποθήκη, η οποία βρίσκεται νοτιοανατολικά της κεντρικής πλατείας του Συνοικισμού επί του κεντρικού δρόμου που οδηγεί από τον Καταχά στον Κολινδρό δίπλα από την αποθήκη του Συνεταιρισμού.

Η κατασκευή του αρτεσιανού με την υδαταποθήκη μάς πηγαίνει πίσω περίπου 100 χρόνια, τότε που ο Καταχάς, λόγω της γραφικής τοποθεσίας του με τον καλλιεργήσιμο κάμπο του και τους γύρω ομαλούς και καταπράσινους λόφους του, υποδέχτηκε Έλληνες πρόσφυγες από τον Καύκασο και τον Πόντο το 1921 ενώ μετά και την ανταλλαγή πληθυσμών την περίοδο 1921-1923 ο Καταχάς υποδέχθηκε νέους πρόσφυγες από τον Πόντο και τη Θράκη καθώς και λίγους από τη Μικρά Ασία και βέβαια πρόσφυγες υποδέχονταν μέχρι και το 1925 που είχαν έρθει από την Ρωσία, αυξάνοντας τις ανάγκες των κατοίκων σε νερό.

Την περίοδο αυτή της πρώτης εγκατάστασης των προσφύγων στον οικισμό, υπήρχε πρόβλημα με το νερό δεδομένου ότι τα σημεία ύδρευσης δε επαρκούσαν. Πρόκειται για μια χρονική περίοδο όπου παρουσιάζεται μια αισθητή αύξηση του πληθυσμού με αναμενόμενη ανάλογη αύξηση των αναγκών για ύδρευση.

Είναι γεγονός πως στην μακραίωνη προσπάθεια του ανθρώπου για να ικανοποιήσει τις αυξημένες ανάγκες σε νερό αναπτύχθηκαν τεχνικές για την ανόρυξη, τη συγκέντρωση, την αποθήκευση και τη διανομή του, κατασκευάζοντας πηγάδια, φρεάτια και υδαταποθήκες όπως επίσης οργάνωναν και τρόπους μεταφοράς του, πετυχαίνοντας έτσι την καλύτερη διαχείρισή του.

Η παλαιά αρτεσιανή βρύση με την υδαταποθήκη στον Καταχά αποτελεί μέρος της υδάτινης ιστοριογραφίας της περιοχής, είναι από τα πρώτα κοινοτικά υδρευτικά, είναι λοιπόν δημιούργημα λόγω της εγκατάστασης προσφύγων. Η ανέγερση του κτίσματος για την εξασφάλιση και διαχείριση του αρτεσιανού νερού είχε ως στόχο να εκσυγχρονιστεί το σύστημα υδροδότησης και να εξασφαλιστεί η πρόσβαση σε τρεχούμενο νερό από όλους τους κατοίκους του οικισμού. Έτσι το βασικό πλεονέκτημα της υδαταποθήκης στη βρύση του αρτεσιανού ήταν ότι αποτελούσε την πρακτικότερη και οικονομικότερη υδραυλική εγκατάσταση, η οποία μεγιστοποιούσε την απόδοση της υδάτινης πηγής του.

Αρτεσιανό Νερό

Μία τεχνική που αναπτύχθηκε για να έχει δίπλα του ο άνθρωπος τρεχούμενο νερό, που του επέτρεπε να μην εξαρτάται από πηγές νερού όπως είναι οι λίμνες και τα ποτάμια, ήταν και η ανόρυξη αρτεσιανών φρεατίων. Το όνομα «αρτεσιανό πηγάδι» προέρχεται από το όνομα της γαλλικής επαρχίας Αρτουά «Artois», η οποία στα ολλανδικά ονομάζεται Αρτεσιανό «Artesie». Κατά τον μεσαίωνα, Καρθισιανοί μοναχοί από το έτος 1126 της επαρχίας αυτής άνοιξαν πολλά αρτεσιανά φρεάτια.

Στα αρτεσιανά πηγάδια παλαιότερα, αλλά και στις γεωτρήσεις στα νεότερα χρόνια, το υπόγειο νερό έρεε με φυσικό τρόπο από κάτω προς την επιφάνεια με αναπήδηση. Αυτό οφείλεται στην πίεση που ασκείται στο νερό λόγω της υψομετρικής διαφοράς του υδροφόρου στρώματος του πηγαδιού και του υδροφόρου ορίζοντα του και επέτρεπε έτσι την ανάβλυση νερού δίχως τη βοήθεια αντλιών.

Για τον λόγο αυτό, αρχικά τα αρτεσιανά ονομάζονταν «ρέοντα πηγάδια». Τώρα ο όρος «αρτεσιανό» αναφέρεται σε όλα τα υπό πίεση νερά που αναβλύζουν από μόνο τους από την γη. Η γεώτρηση των αρτεσιανών φρεατίων απαιτεί μεγάλες χρηματοοικονομικές επενδύσεις.

Αρτεσιανά νερά υπήρχαν σε όλη την υδρολογική λεκάνη της Πιερίας, τα οποία εξυπηρετούσαν τις ανάγκες για άρδευση των καλλιεργειών αλλά και την ύδρευση των κατοίκων σε διάφορους οικισμούς της. Παιδάκι ακόμη και εγώ, γύρω στη δεκαετία του ’80, στην περιοχή της «Μουτσάρας», η γεώτρηση που είχαμε (ανόρυξη 1954) για να ποτίζουμε τις καλλιέργειές μας τον χειμώνα μετατρεπόταν σε αρτεσιανό και ανέβλυζε νερό, με αποτέλεσμα άλλοτε να ταπώνουμε τη γεώτρηση και άλλοτε να ανοίγουμε μικρό κανάλι για να πηγαίνει το νερό στο μεγαλύτερο αποστραγγιστικό κανάλι δίπλα από το αγρόκτημά μας. Καθώς όμως οι καλλιέργειες αυξάνονταν, μεγάλωναν χρόνο με το χρόνο και οι απαιτήσεις για νερό, οπότε οι γεωτρήσεις αυξήθηκαν σε αριθμό και μεγάλωσαν σε βάθος. Έτσι, τα αρτεσιανά νερά δυστυχώς στέρεψαν.

Η ιστορία της κατασκευής του αρτεσιανού νερού και της υδαταποθήκης στον Καταχά

Σε πολλούς οικισμούς, κατά τις αρχές του προηγούμενου αιώνα, κατασκευάστηκαν αρκετά αρτεσιανά φρεάτια με τις αντίστοιχες υδαταποθήκες. Τα κοινοτικά αρτεσιανά ήταν κτίσματα μικρών διαστάσεων, τα οποία προσαρμόζονταν εύκολα στα δεδομένα και τις ανάγκες του τόπου. Στα μεγάλα πλατώματα και στα σταυροδρόμια των γειτονιών κατασκευάζονταν τα αρτεσιανά ως ανεξάρτητα κτίσματα με δική τους τσιμεντένια δεξαμενή.

Σχετικά τώρα με τη χρονολόγηση της κατασκευής του παλαιού αρτεσιανού και της αρχικής κτηριακής διαμόρφωσής του, αυτό ανάγεται μεταξύ των ετών 1924 και1926 σύμφωνα με τις τεχνικές γνώσεις Θεόφιλου Ταχτσή, Θεμιστοκλή Φωτιάδη και Βάσου Ακριτίδη κατά τη βιβλιογραφία και την ολοκλήρωση όλου του έργου 1930 (Αποφάσεις & Πρακτικά του Κοινοτικού Συμβουλίου Καταχά 1929-1930).

Η σπουδαιότητα αυτού του έργου της ύδρευσης των κατοίκων φαίνεται και από τα πρακτικά του Κοινοτικού Συμβουλίου του Καταχά, όπου το έργο της κατασκευής της υδαταποθήκης εντάσσεται στα υποχρεωτικά έργα με εγγεγραμμένο κονδύλι 10.000 δρχ. Συγκεκριμένα, στα Πρακτικά διαβάζουμε: «28-11-1929 Πρακτικού Κοινοτικού Συμβουλίου. Αριθ. 8 θέμα, ψηφίζει δια υποχρεωτικά έργα έξοδα «ότι του αναγεγραμμένου κονδυλίου των 10.000 δρχ. ως έξοδα δια την κατασκευήν μεγάλης υδαταποθήκης μετά σκάφης δια την εναποθήκευσης του νερού του αρτεσιανού φρεατίου».

Στις 25-02-1930, με το υπ’ αριθ. 13 θέμα Πρακτικού Κοινοτικού Συμβουλίου & Αριθ. 21 Απόφαση του, έχουμε την ανάληψη και διάθεση του εκ 10.000 δρχ. κονδυλίου «δια την κατασκευήν της υδαταποθήκης» που εγκρίθηκε παμψηφεί με Πρόεδρο της Κοινότητας τότε τον Ιωάννη Κοκοβίδη.

Επίσης, στις 21-04-1930, με το υπ’ αριθ. 18 θέμα Πρακτικού Κοινοτικού Συμβούλιου & Αριθ. 39 Απόφαση του, όπου ψηφίστηκε ο προϋπολογισμός του οικονομικού έτους 1930-31, στο 9ο θέμα που αφορά ζητήματα «δια υγεία & ανθρωπιά», το Κοινοτικό Συμβούλιο ενέταξε, σε πρώτη προτεραιότητα, κονδύλι 60.000 δρχ. «δια την εξόρυξη αρτεσιανού φρεατίου». Πρόκειται για δεύτερη γεώτρηση.

Η κατασκευή της υδαταποθήκης παρά του αρτεσιανού φρεατίου προς εναποθήκευση ύδατος κατά τας νυκτερινάς ώρας, ξεκινά στις 19-06-1930 με το υπ’ αριθ. 20 θέμα Πρακτικού Κοινοτικού Συμβουλίου.

Το κόστος της, τελικώς, ανήλθε στις 12.834 δρχ. σύμφωνα με το σχέδιο προϋπολογισμού της Μηχανικής Υπηρεσίας της Κοινότητας, επί προεδρίας Αλέξανδρου Λαζαρίδη, όπως αυτό διατυπώθηκε στις 30-09-1930 με το υπ’ αριθ. 26 θέμα Πρακτικού Κοινοτικού Συμβουλίου & Αριθ. 58 Απόφαση του.

Τα παλαιό αρτεσιανό με την υδαταποθήκη εξυπηρέτησε τις ανάγκες των κατοίκων για πολλά χρόνια. Αποτέλεσε σημείο συνάντησης και επικοινωνίας, καθώς, σε καθημερινή βάση, οι κάτοικοι του οικισμού έφταναν εκεί για να προμηθευθούν το απαραίτητο νερό για τις ανάγκες της οικογένειάς τους.

Παράλληλα, το αρτεσιανό αποτελούσε και ενδιάμεσο σταθμό ανάπαυλας και ξεκούρασης για ανθρώπους και ζώα που κατευθύνονταν προς τις αγροτικές τους ασχολίες.

Η αντίστροφη μέτρηση για το Παλαιό Αρτεσιανό με την υδαταποθήκη άρχισε στα μέσα της δεκαετίας του 1930, όταν ιδρύθηκε ένα κοινό όργανο «Ο Σύνδεσμος Κοινοτήτων Πιερίας» στο οποίο, από τις πρώτες κοινότητες που εντάχτηκαν, ήταν ο Καταχάς. Με την ολοκλήρωση του έργου της κατασκευής του δικτύου ύδρευσης, ο οικισμός άρχισε να υδροδοτείται κατευθείαν με σύστημα αγωγών ύδρευσης. Έτσι, το Παλαιό Αρτεσιανό σταδιακά χάνει την πρακτική του αξία και σημασία (μέσα δεκαετίας του 1950), όχι όμως και το νερό του, που διοχετεύεται σε παρακείμενο αυλάκι.

Αστικό Τοπίο και Πολιτισμική Κληρονομιά

Από αρχιτεκτονικής πλευράς, η υδαταποθήκη ανήκει μορφολογικά στον τύπο της απλής υδαταποθήκης, έχει όμως μνημειακή πρόθεση. Αποτελεί μία πέτρινη ορθογώνια κατασκευή που έχει κατασκευαστεί με ιδιαίτερη τεχνική δεξιότητα. Είναι φτιαγμένη με λιθοδομή, με κοινούς λίθους, πωρόλιθους της περιοχής και μπορεί να χαρακτηριστεί ως ισχυρή κατασκευή καθώς αντέχει στις πιέσεις και τη διάβρωση που προκαλεί το νερό σε μόνιμη βάση. Οι λιτές προσόψεις της έχουν μόνο στις τέσσερις γωνίες της ανάγλυφη διακοσμητική κολόνα ενώ μόνο στο κέντρο της νότιας πρόσοψης έχει μια ανάγλυφη διακοσμητική τοξωτή εσοχή ως «παράθυρο», το οποίο εδώ δεν χρησιμεύει για την τοποθέτηση διαφόρων μικροαντικειμένων, όπως συμβαίνει συνήθως.

Ως προς τις διαστάσεις της ορθογώνιας κατασκευής, το μήκος, το ύψος και το πλάτος είναι 3,3 μέτρα. Μέρος της ορθογώνιας κατασκευής αποτελούν και οι συνεχόμενες κτιστές λίθινες γούρνες στην νότια και δυτική βάση, η οποία χρησιμοποιούνταν για το πότισμα των ζώων. Το νερό εισέρχονταν από τη βόρεια πλευρά πίσω ενώ η πλήρωση της Υδαταποθήκης γινόταν από τη γεώτρηση, που βρισκόταν δίπλα, με τη δύναμη που είχε το νερό ως αρτεσιανό. Παρόλη τη λιτή κτηριακή δομή, η σκεπή της φέρει στις τρεις πλευρές, εκτός της βόρειας, επιβλητικό ισόπλευρό τριγωνικό αέτωμα το οποίο δίνει τη μνημειακή όψη στην κατασκευή.

Η υδαταποθήκη της παλαιάς Αρτεσιανής Υδαταποθήκης σήμερα δεν παρουσιάζει ιδιαίτερα εμφανή στατικά προβλήματα ενώ οι όποιες τεχνικές παρεμβάσεις και συντηρήσεις έχουν γίνει μέχρι σήμερα δεν αλλοιώνουν την τεχνική και αισθητική υπόστασή της. Η αυτοφυής έντονη βλάστηση περιμετρικά της ορθογώνιας κατασκευής όμως, καθώς και οι αποσαθρώσεις σε ορισμένα σημεία του κονιάματος των προσόψεων, επιβαρύνουν το μνημείο.

Η παλαιά αρτεσιανή βρύση είναι ένα από τα γραφικά στολίδια του χωριού, κατασκευασμένη σε καίριο σημείο του οικιστικού ιστού, σε κεντρική αρτηρία, αναδείχθηκε σε εξέχον τοπογραφικό σημείο αναφοράς και υπήρξε χώρος συνάντησης και ψυχαγωγίας των κατοίκων. Γλίτωσε από τη σαρωτική μανία των πολεοδομικών ανακατατάξεων και ενός κακώς νοούμενου εκμοντερνισμού και δεν έμεινε ως φωτογραφία για να θυμίζει μια παλιά εποχή και τον υπέροχο κόσμο της. Το παλαιό αρτεσιανό με τη χαρακτηριστική υδαταποθήκη αποτελεί μέρος του αστικού τοπίου και της πολιτιστικής κληρονομιάς όχι μόνο της Κοινότητας αλλά μιας ολόκληρης εποχής, η οποία κατέβαλε με τα μέσα και τις γνώσεις που είχε την προσπάθειά της να εκσυγχρονιστεί. Αυτό το αστικό αρχιτεκτονικό μνημείο, σε συνδυασμό με το ιδιαίτερο φυσικό περιβάλλον της περιοχής, δημιουργεί ένα τοπίο ανεκτίμητης αξίας που οφείλουμε να προστατεύσουμε και να αναδείξουμε, καθώς αποτυπώνει την ιστορία και τον πολιτισμό της ανθρωπογεωγραφίας του οικισμού.

Πηγές ιστορικών πληροφοριών

Οι προαναφερθείσες ιστορικές πληροφορίες που αφορούν την κατασκευή της παλαιάς αρτεσιανής βρύσης με την υδαταποθήκη, προέρχονται από τα Πρακτικά του Κοινοτικού Συμβουλίου Καταχά όπως και από τις αποφάσεις αυτού κατά τα έτη 1929-30 καθώς επίσης και από το βιβλιογραφικό υλικό που αντλήθηκε από τα βιβλία, «Το Πιερικό χωριό Καταχάς και η ιστορία του», Θεσσαλονίκη 2011 του κ. Βασίλη Γρηγοριάδη, αλλά και από το βιβλίο «Ο εποικισμός του Καταχά, Αυτοβιογραφική αφήγηση» του Ιορδάνη Ελευθεριάδη, Καταχάς 2011.

Για να πραγματοποιηθεί η προαναφερθείσα έρευνα, πολύτιμες πληροφορίες δόθηκαν από τον νυν Πρόεδρο της Κοινότητας Καταχά Πιερίας, κ. Κων/νο Ορφανίδη, από τον πρώην Γραμματέα τη Κοινότητας Καταχά κ. Παναγιώτη Λ. Ιωακειμίδη (98 χρονών) αλλά και από τον πρώην Πρόεδρο του Πολιτιστικού Συλλόγου Καταχά «Ο Αριστοτέλης» κ. Παναγιώτη Κουλαουζίδη.

Τέλος, βοήθεια με πληροφορίες πρόσφεραν οι κάτοικοι του Καταχά, κ.κ. Αδαμάκης Αθανασιάδης, Χρίστος Αθανασιάδης, Ελευθέριος Ελευθεριάδης και Τάκης Δημόπουλος.